ڕه‌سوڵ بۆسكێنی: ده‌ڤه‌ری ڕانیه له گه‌شته‌كه‌ی (مارك سایكس)دا.
مارك سایكس سه‌رباز و دیبلۆمات و مه‌ندوبی به‌ریتانیا له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، له 15-5-1902 ده‌ستی به‌گه‌شتێكی فراوان كردووه به تایبه‌ت بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، له گه‌شته‌كه‌یدا باشووری كوردستانی به‌سه‌ركردۆته‌وه و به ده‌ڤه‌ری ڕانیه‌دا تێپه‌ڕیوه، به‌رهه‌می ئه‌و گه‌یشته‌ی له كتێبێكدا چاپ كردووه، به‌ناوی (Dar-Ul-Islam) له‌ساڵی 1904 به چاپی گه‌یاندووه، له‌لاپه‌ڕه (215- 219)ی ئه‌و كتێبه‌دا باسی ڕانیه ده‌كات، كاتێك دێته سلێمانی له‌وێوه بۆ دوكان و بۆ كۆیسنجه‌ق، له‌و باره‌یه‌وه ده‌ڵێت: شارۆچكه‌ی كۆیسنجه‌ق شارێكی بچووكتره و خانووه‌كانی كه‌مترن له سلێمانی، له‌سه‌ر شێوه‌ی كۆنی ئاشوورییه‌كان دروست كراوه، وه‌ك ئه‌وانه‌ی له موسڵ ماونه‌ته‌وه، باخچه‌كان پڕ بوون له دار قه‌یسی و هه‌نار و دڕوو… هه‌ندێ داری تر كه ناوه زانستیه‌كه‌مان نه‌زانی له‌گه‌ڵ هه‌ندێ داری كێوی تێدابوو كه تامه‌كانیان زۆر خۆشن، قایمقام هه‌موو شتێكی بۆ ئێمه كرد، ئێمه بڕیارماندا له‌گه‌ڵ كه‌لوپه‌له‌كانمان (جاكوب) بنێرین بۆ موسڵ له‌ڕێگای ناوچه سارده‌كانه‌وه، ده‌بوایه خۆشمان درێژه به گه‌شته‌كه‌مان بده‌ین، نیگه‌رانی ئه‌وه بووین ڕێگاكه‌مان دوور بكه‌وێته‌وه، ئێمه ده‌مانوویست قایمقام ڕازی بكه‌ین بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگامان بدات خۆمان له‌ڕانیه‌وه بچین بۆ ڕه‌واندز، ئه‌و گه‌شته‌مان پێده‌چوو هیوا به‌خش بێت، چونكه به‌گوێره‌ی نه‌خشه ده‌ڕۆیشتین، یه‌كه‌م شه‌و گه‌یشتینه گوندی (خدران) كه شوێنی نیشته‌جێ بوونی ئاغایه‌ك بوو ئێستا له ڕانیه ده‌ژی.
به‌یانی داهاتوو نیوسه‌عات پێش ئه‌وه‌ی بگه‌ین به‌ڕانیه، به‌شوێنێكدا تێپه‌ڕین زنجیره شاخێكی به‌رداوی بوو له پێتج لوتكه‌ی نزم پێكهاتبوو، پێیان ده‌گووت: (ده‌هلیی بسمان) (ده‌بێ مه‌به‌ستی ڕێگای (ده‌رووبزمار) بێت له زنجیره چیای حاجیله- كۆڵێن، ئێستاش جاده‌ی گشتی پێدا ده‌ڕوات) تۆزێكی تریش ڕۆیشتین گه‌یشتین به قایمقام و (Cadi) و ئاغای ناوچه‌كه، له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك سه‌ربازی ئاماده‌كراو (مه‌شق پێكراو) كه ژماره‌یان 60 شه‌ست كه‌س بوون، پیاوی دڵسۆزی ئه‌و بوون، خزمیشی بوون، ئه‌فسه‌ر و سه‌ربازیشی له‌گه‌ڵ بوون، به‌ڕیز ده‌ڕۆیشتن سڵاوی سه‌ربازیان بۆ ڕێزی ئێمه نواند، ئه‌وانه خه‌ڵكی ئازان، توندوتیژ دیارن، گروپێكی جه‌نگی چاونه‌ترسن، شاخاوی هه‌ڵكه‌وتوون، هه‌موویان جلی تایبه‌تی خۆیان له‌به‌ردابوو، به‌هۆی كاری ده‌وڵه‌ت ده‌ستیان كه‌وتبوو، شوێنی قۆپچه‌ی پێوه بوو، به قۆپچه داده‌خرا، دوای ئه‌وه‌ی ڕێزمان لێ گیرا، به‌یه‌كه‌وه به‌ره‌و ڕانیه ڕۆیشتین، 20 پیاویان له‌دوای ئێمه‌وه ده‌ڕۆیشتن، 20 بیستیشیان له پێشه‌وه بوون، كاتێ 10 كه‌سیان له جاده‌كه په‌ڕینه‌وه ده‌ستیان ڕاده‌وشاند، بۆ ئه‌وه‌ی ئێمه له جاده‌كه بپه‌ڕینه‌وه هاواریان ده‌كرد و دڵخۆش بوون، بانگیان ده‌كردین، كاتێك گه‌یشتین به گونده‌كه وه‌ك هه‌میشه ڕێنمایی كراین بۆ قۆناغ، كه ئاماده كرابوو، له‌لایه‌ن قایمقام، ڕانیه له‌ناو ئیمپڕاتۆریه‌تی ده‌وڵه‌تی توركی دابوو، قۆناغی ڕانیه له شوێنێك هه‌ڵكه‌وتبوو، شوێنی چوونه ژووره‌وه هه‌ندێك له دیواره‌كانی ڕووخابوون، بانه‌كه‌شی ده‌ستكار نه‌كرابوو، چاك نه‌كرابووه‌وه، خانووه‌كه بنمیچه‌كه‌ی نزم بوو، ڕووناكی له ده‌رگاكانه‌وه ده‌هاته ژووره‌وه هه‌ندێ كه‌لێنیش له په‌نجه‌ره‌كه دابوو، به كاغه‌زێكی تایبه‌ت گیرا بوو، بنمیچه‌كه‌ی به‌توره‌كه‌ی لێكدراو داپۆشرا بوو، هه‌ندێك شوێنی داچۆڕا بوو، پێده‌چوو شوێنی هێلانه‌ی باڵنده (په‌ڕه‌سێلكه) بێت، هه‌موو ناو ژووره‌كه‌ش شوێنی دانیشتن و كه‌لوپه‌له‌كانی تر له‌ته‌خته دروست كرابوو، كورسیه‌كانی به قوماشی سوور داپۆشرابوو، له هه‌ندێك شوێن بزماری لێ ده‌ركه‌وتبوو، له كۆتایی ژووره‌كه هه‌ندێك بزمار له دیواره‌كه درابوو، بۆ پێداهه‌ڵواسینی جل و به‌رگی كاربه‌ده‌ستان، ئه‌و هاوكاری كردنه‌‌ی بۆ ئێمه كرا هه‌مه جۆر و دڵخشكه‌ر بوو.
شوێنی دانیشتی ڕه‌سمی قایمقام ده‌كه‌وته ده‌ستی چه‌پمان، قایمفام له قایمقامیه‌ت داده‌نیشت، قایمقام كه‌سێكی به ته‌مه‌ن، مووی سپی بوون، لووتی درێژ بوو، ده‌می به زه‌رده‌خه‌نه بوو، زۆر به‌ڕێز بوو، له‌ته‌نیشت (Cadi) دانیشتبوو، زانیاری هه‌بوو، ده‌رباره‌ی دین و یاساكانی هاوسه‌رگیری، ده‌یتوانی نووسینه‌كانی قورئان شی بكاته‌وه، به شیرینترین شێوه ده‌ری ببڕێت، نووسه‌ری شاره‌وانی له‌سه‌ر كورسیه‌كه‌ی دانیشتبوو، به‌خێرایی ده‌ینووسی به‌قه‌ڵه‌مێكی سه‌یر له‌سه‌ر پارچه كاغه‌زێك كه نووشتابووه‌وه له‌نێوان په‌نجه‌ی گه‌وره‌ی و په‌نجه‌كانی تریدا، له‌لاكه‌ی تری ژووره‌كه‌دا ئاغا دانیشتبوو، له‌گه‌ڵ چه‌ند كه‌سێكی نه‌ناسراو، ئاغا باڵای شه‌ش پێ به‌رز بوو، ده‌ستی له‌سه‌ر خه‌نجه‌ره‌كه‌ی دانا بوو، كاتێ لاقی له زه‌وی ده‌خشاند، بۆ ئه‌وه‌ی جگه‌ره‌كه‌ی بكوژێنێته‌وه، به‌ده‌م خه‌نده‌وه، پیاوێكی ڕیش خۆڵه‌مێشی بوو، لووتێكی به‌رزی هه‌بوو، سه‌رقۆڵه‌كانی هه‌ڵدابوونه‌وه، یه‌كێكی تر له ئه‌وان سه‌ری وه‌كو سه‌ری داڵ بوو، چه‌نه‌گه‌شی درێژ بوو، یه‌كێكی تر پیاوێكی ناشیرین بوو، درێژ بوو، یه‌كیان كورت بوو، یه‌كیان چاوی به‌قوڵ داچووبوو، هه‌موویان هه‌ڵسوكه‌وتیان له‌گه‌ڵ ئاغا جوان بوو، دڵسۆزی حكومه‌ت بوون، هه‌موویان شێوه‌یان كوردانه بوو.
دوای سێ كوپ قاوه خواردنه‌وه و دوو كوپ چای ناخۆش، ڕێگامان پێدرا بڕۆین، به‌ناو ڕانیه‌دا گه‌ڕاین و بینیمان گوندی ڕانیه بچووك بوو، شارۆچكه‌یه‌ك بوو، له 300 سێسه‌د ماڵ، دانیشتوانی بریتی بوون له خه‌ڵكی هۆزی ئاكۆ و بڵباس، شه‌قامه‌كانی پاك و خاوێن بوون، هه‌ندێك شوێن په‌رژین كرابوو، بۆ شوێنی مه‌ڕ و ماڵات، دیار بوو خاوه‌نه‌كه‌ی گرنگی زۆری پێده‌دا و كارامه بوو.
دوای نیوه‌ڕۆ قایمقام بانگهێشتی كردین بۆ خواردنه‌وه‌ی چا، له حه‌وشه‌ی ماڵه‌كه‌یدا كه شوێنێكی كراوه‌ی فراوان بوو، كۆمه‌ڵێك كورسی دانرابوو، ناوی لێنرابوو قۆناغ، كورسیه‌كان كۆن بوون، پێچكه‌ی كورسیه‌كان زۆر لاواز بوون، نه‌ك هه‌ر لاواز بوون، به‌رده‌وام ده‌جوڵان و شه‌قه‌شه‌قیان بوو، ئاغا له پله‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌رز دابوو، ئه‌فسه‌ری پۆلیسی لێ بوو، نووسه‌رێكی لێ بوو، به‌رده‌وام ده‌ینووسی، دوو پیاوچاكی عه‌ره‌بی لێ بوون، خه‌ڵكی به‌غدابوون، ئاغا كه‌سێكی زۆر ژیر دیار بوو، هه‌رگیز پێكه‌نینی له‌سه‌ر لێو نه‌ده‌بینرا، كاتێك نووسه‌ره‌كه ئه‌و ده‌فته‌ره‌ی له‌سه‌ری ده‌نووسی به‌توندی گرتبوو، پێچكه‌ی كورسیه‌كه جیڕه‌جیڕێكی ناخۆشی دروست كردبوو، ئاغا هه‌ناسه‌یه‌كی قوڵی دایه‌وه، دیمه‌نێكی ترسناكی هه‌بوو، كابرایه‌ك هاته ژووره‌وه، مه‌ندیلێكی سپی له‌سه‌ر بوو، پێیان ده‌گووت مه‌لا، ڕاسته‌وخۆ ڕۆیشت به‌هێواشی له‌سه‌ر كورسیه‌كه دانیشت، هه‌موو خه‌ڵكه‌كه و ئه‌فسه‌ره‌كه هه‌ستانه‌سه‌ر پێ، هه‌موویان به‌ده‌نگی به‌رز قاقا پێده‌كه‌نین، به‌شێوه‌یه‌ك ددانی دواوه‌یان ده‌ركه‌وتن، چه‌ند خوله‌كێكی پێچوو كابرای نووسه‌ر ده‌ستی به‌نووسین كرده‌وه، ئه‌فسه‌ره‌كه خۆی مۆڕ كرده‌وه، كاتێك ئاغا و مه‌لا و پیاوه عه‌ره‌به‌كان بۆڵه بۆڵیان ده‌كرد، ئه‌فسه‌ره‌كه گازنده‌ی كرد و به‌سه‌ریاندا قیژاندی.
به‌یانی داهاتوو ده‌ستمان به‌ڕۆیشتن كرد بۆ ڕه‌واندز، له دۆڵی باكووری خۆرئاوای ڕانیه‌وه ( كه‌شوێنی نیشته‌جێ بوونی هۆزی ئاكۆیه)، دوای 45 خوله‌ك گه‌یشتینه ناوچه‌یه‌ك ئاغایه‌كی كوردی لێ بوو، ناوی ئیبراهیم ئاغا بوو، ئیبراهیم ئاغا پیاوێكی باڵابه‌رز بوو، جوان بوو، تێگه‌یشتوو بوو، مێشكێكی (هه‌ستێكی) كراوه‌ی سه‌رده‌می هه‌بوو، به‌و پێشوازیه تایبه‌تیه‌ی لێی كردین، ئێمه‌ی ئاسووده كرد ، ڕێگای پێداین وێنه‌یه‌كی بگرین، زوڕناژه‌نه‌كانی خێڵه‌كی ئاوازی زۆریان لێده‌دا، به‌خۆشی ئێمه، ئه‌و ئامێره ئامێرێكی ژه‌نیاری سه‌ركه‌وتوو و هونه‌ری بوون، له ده‌رچوونی گه‌شته‌كه‌مان ئاغا پاسه‌وانی ئێمه‌ی كرد، تاكو گوندی دواتر، ئه‌و له‌پڕ ئێمه‌ی به‌جێ هێشت، ئه‌فسه‌ره‌كه‌ی له‌گه‌ڵ ئێمه بوو ڕوون كردنه‌وه‌یدا كه له‌گه‌ڵ ئامۆزاكه‌ی ناخۆشی و هه‌ڵه له‌یه‌ك تێگه‌یشتنیان هه‌یه، سه‌ره‌نجام ئێمه گه‌مارۆ دراین، له باشووری دۆڵه‌كه، دواتر ئێمه دیمه‌نی زۆر جوانمان بینی، كاتێك به‌ره‌و گوڵان ده‌ڕۆیشتین، گوندێك كه‌وتبووه سه‌ر ده‌شتاییه‌ك له‌سه‌ر لوتكه‌ی شاخ ئاو و هه‌وایه‌كی یه‌كجار سه‌رسوڕهێنه‌ری هه‌بوو، له‌لای باشووری دۆڵه‌كه دۆڵێكی زۆر به‌پیت بوو، تووتنی چاكی هه‌بوو، له هه‌ره جۆره باشه‌كه‌ی بوو، باشترین جۆری كه هه‌موو ڕۆژێك بازرگانی له‌په‌ره‌سه‌ندن دابوو.
لێره‌وه ڕێگایه‌ك ده‌چێت بۆ ڕه‌واندز، ڕێگایه‌كی ناخۆش بوو بۆ ئه‌سپه‌كان، یه‌كێك پێشمان كه‌وت و (نال كیوان)مان تێپه‌ڕاند، (له‌وانه‌یه (ناوكێوان) بێت، چونكه له‌وێ شوێنێك هه‌یه به‌و ناوه) پێهه‌ڵگه‌ڕاین بۆ به‌شی باكووری، كاتێك گه‌یشتینه لوتكه‌ی به‌رزاییه‌كه ڕێبه‌ره‌كه گه‌یشته سه‌ر بستووه‌كه، دۆڵێكی به‌رداوی به‌ره‌و خوار لێژ بووه‌وه، هه‌ر دوولای دۆڵه‌كه به‌ردی گه‌وره‌ی پێوه بوو، تۆزێك له‌سه‌ره‌وه‌ی ئێمه كه پێیدا ڕۆیشتین تاڤگه‌یه‌كی جوانی تێدابوو، ناوه‌كه‌ی (گه‌روومه‌نجه‌ڵ) بوو، ئاوه‌كه‌ی زۆر سارد بوو، دوای ئه‌و هه‌موو ماندووبوونه به‌بینینی ئه‌م دیمه‌نه هه‌ستمان به هێور بوونه‌وه كرد، كورده‌كانی ڕه‌واندز جل و به‌رگی جیاواز له ئاكۆ و بڵباسیان له‌به‌ردابوو، شه‌رواڵی فشیان له‌به‌ردابوو، چاكه‌تێكی كورتیان له‌به‌ردابوو، حه‌مامه‌یه‌كی بچووكیان له‌سه‌ر بوو، ئه‌وان پێده‌چوو خه‌ڵكی شاخاوی تر بوون، هیچ شاره‌زاییه‌كیان ده‌رباره‌ی ئه‌سپ نه‌بوو.
هه‌رچه‌نده مارك سایكس زۆر باسی ژیانی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و بواره‌كانی تری دانیشتوانی ڕانیه ناكات، به‌ڵام ژماره‌ی ماڵه‌كان و پاك و خاوێنی شه‌قامه‌كانی ڕانیه وادیاره تاڕاده‌یه‌ك ئاوه‌دان بووه، ژماره‌ی ماڵه‌كان 300 ماڵ بووه، باسی په‌رژینی ئاژه‌ڵه‌كان و دواتریش تووتنی گوندی گوڵان (شاور) و هه‌ر ڕۆژه نرخه‌كه‌ی له هه‌ڵكشان دابووه، ئه‌مه بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه و له‌ژێر زوڵم و سته‌می ده‌سه‌ڵاتی عوسمانیدا له چاو دواتردا كه‌م نه‌بووه، تاڕاده‌یه‌ك ژیان له‌ناوچه‌كه ئاسایی بووه، چونكه دواتر بارودۆخی ناوچه‌كه گۆڕاوه، به‌هۆی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی ژیان له‌وپه‌ڕی سه‌ختی دابووه، ڕانیه دوای جه‌نگ وێران بووه و به‌ره‌و چۆڵ بوون ڕۆیشتووه، چونكه ئه‌دمۆندس جێگری حاكمی سیاسی ئینگلیز له ڕانیه له‌ساڵی 1922 له‌لاپه‌ڕه (288)ی كتێبه‌كه‌یدا (كورد و تورك و عه‌ره‌ب) ده‌رباره‌ی ڕانیه ده‌ڵێت: گوندی ڕانیه له‌یه‌ك مایلی ژێر كێوه‌ڕه‌ش هه‌ڵكه‌وتووه و به‌شێكی به‌بناری ته‌پۆلكه‌یه‌كی توره‌كه‌ڕێژه‌وه سازكراوه و به‌شه‌كه‌ی تریشی له ده‌شتێكی ساف و ڕێك دایه و ئه‌و كاته نزیك به شه‌ست بنه‌ماڵه‌ی نفووس هه‌بوو، هه‌رچه‌نده بازاڕێكی ده دوازده دوكانی و مزگه‌وت و كانیه‌كی پڕ ئاوی هه‌بوو، ئاوی كانیه‌كه‌ی ده‌چووه نێو حه‌وزێكی به‌ردی له‌ژێر سێبه‌ری چناره پڕ لق و پۆپه‌كانه‌وه دیمه‌نێكی جوانی پێكهێنابوو، به‌ڵام جێیه‌كی خۆش و دڵگیر نه‌بوو، له چوار مایلی باكووری ڕۆژئاوا به‌ر له‌وه‌ی ڕووباری شاور بگاته ناوده‌شته‌كه، گوندی (سه‌ركه‌پكان)ی ئاكۆ به‌ڕۆخی ڕووباره‌كه‌وه بوو، له‌مانگی ژوئیندا هه‌وا فێنك ده‌بوو، به‌ڕای من بۆ ناوه‌ند گه‌لێك له له‌ڕانیه و ده‌ربه‌ند باشتر بوو.
له‌كاتی جه‌نگدا ڕانیه سه‌ختی و مه‌ینه‌تی زۆری به‌سه‌رداهات، به‌هۆی كاره‌سات و نه‌هامه‌تی جه‌نگی یه‌كه‌مه‌وه ڕانیه به‌ره‌و وێران بوون چوو، جێگای سه‌رسوڕمان نیه ئه‌گه‌ر ڕانیه له‌و سه‌رده‌مه‌دا دیمه‌ن و ڕواڵه‌تێكی توك لێكراوی ئازار دیتووی هه‌بوو، چونكه له‌دوای ساڵه‌كانی شه‌ڕ هه‌موو كاره‌كانی وه‌ستا و خانووه‌كانی ڕووخان و جوانیه‌كه‌ی له‌ناوچوو، نه‌داری و برسیه‌تی خه‌ڵك و ئاژه‌ڵه‌كانی قڕ كرد، وه‌رزێره‌كان زه‌ویه‌كانیان به‌جێ هێشت و كۆچیان كرد بۆ شوێنانی تر، سه‌ره‌ڕای چه‌وسانه‌وه‌ی زۆری توركان بۆردومان و بۆمبابارانی فڕۆكه‌كانی ئینگلیز شاره‌كه‌یان وێران كرد، به‌شێوه‌یه‌ك چه‌ند ساڵێك دواتر یونس ڕه‌ئوف (دڵدار)ی شاعیر كه دێته شاره‌كه به‌كه‌لاوه‌ی تێده‌گا.
سه‌رچاوه‌كان:
4 – Mark Sykes. (1904) Dar-Ul-Islam: A Record of a Journey Through Ten of The Asiatic Provinces of Turkey. 1st ed. London: Bickers & Son.p: 215.
2- ئةدمؤندس، كورد تورك عةرةب، و: حةميد طةوهةرى، ل 288.
3-چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ برایم به‌گ، گۆڤاری ڕانیه، ژماره‌ی 6، كانوونی یه‌كه‌م، 2003، ل 32.
