دکتۆر کەمال میراودەلی :  ڕێزمانی بنچینەیی کوردیی/ وانەی هەشتەم.

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

شێوەکانی بنسازیی ڕستەی دەنگی نادیار
Structure of passive voice in Kurdish
٨.١ تەنیا کرداری تێپەڕ دەکرێ بە دەنگی نادیار بەڵام کرداری خۆکار / تێنەپەڕ/ وەستاو یش دەشێ بکرێ بە کرداری بەکار یان تێپەڕ بۆ ئەوەی کار لە سەر بەرکارێک بکات :
١. کرداری وەستاوی تێنەپەڕ:
مناڵەکە خەوت
منالەکە خەوی لێکەوت
مناڵەکە لە باوەشی دایکیدا خەوت
لەم ڕستانەدا بکەرمان هەیە بەڵام خەوت / خەوی لێکەوت کرداری خۆکارە ، تێنەپەرە ، بۆیە بەرکار وەرناگرێت . گەرچی لە ڕستەی سێیەمدا [ باوەشی دایک ] هەیە ، خەوتنی منالەکە کاری لە سەر ناکات، کارەکە ستاتیکە ، وەستاوە .
٢. کرداری چالاکی تێپەڕ:
دایکەکە منالەکەی خەواند
دایکەکە مناڵەکەی لە باوەشی خۆیدا خەواند
لەم دوو ڕستەدا ( خەواند ) کارێکی چالاک و تێپەرە ، دایکەکە کار لە سەر مناڵەکەی دەکات ، دەیخەوێنێ . لە ڕستەی دووەمدا [ لە باوەشی خۆیدا ] زێدەبەندی ئاوەلکردارییە ، رەوشی کرادرەکە روون دەکاتەوە .
لەم ڕستەیەدا کرداری خۆکاری [ خەوت ] بە هۆی پاشگری – اند ەوە کرا بە کرداری تێپەڕ .
لە ڕووی فەلسەفییەوە ، خۆکاریی [ ئۆتۆنۆمی ] رەوشی هەندێ کارە ، بەلام دەشێ ببێتە رەوشێکی ستاتیکی وەستاو یان نەخواستراو . بۆیە پێویست دەکا لە دەرەوە بە هۆکاری هێز یان هەر جۆرە چالاکیی و بزواندنیکی زێدە ، کاری لە سەر بکرێ و لە کرداری خۆکارەوە ببێتە کرداری بەکار لەو نموونەدا لە :
خەوت – ەوە [خۆکار] بۆ
خەواند [بەکار]
کە بریتییە لە چالاکی زێدەی کەسێک لە سەر کارەکە و تێپەڕاندنی بۆ کارکردنە سەر بەرکارێک [ لەم نموونەدا منالەکە ] چونکە دەشی منالەکە لەو کات و شوێنەدا کە دایکی دەیەوێت نەخەوێت .
نموونەی تر لەم جۆرە بەکارکردنە :
خۆکار بەکار (بە زێدە هۆکارێکی دەرەوە)
شکا شکاند
ترسا ترساند
وەری وەراند
لەرزی لەرزاند
هەروەها –اندن= زۆراندن : پاشگرێکە کە کرداری تێپەڕ لە ناو دروست دەکات و مانای جۆرە زۆرکارییەکیش دەگەیەنێ واتە سڕینەوەی ڕەوشێك و سەپاندنی ڕەوشێکی تر بەسەر بەرکاردا لە ڕێگای زۆرو هەڵگێڕانەوە : وەک عەرەباندن، تورکاندن ، ئیسلاماندن ، گشتاندن ، فەلسەفاندن ، حیزباندن و … هتد
٨.٢ جگە لە رووی ماناوە ، لە رووی بنسازییەوە کرادری خۆکارو بەکار روالەتی جیاوازیان هەیە .
سەرنجی ئەم ڕستانە بدە . [نیشانەی * بۆ کرداری هەڵە / نەشیاو بەکاردێنین :]
مناڵەکەم خەواند …… خەواندم
مناڵەکەم خەوت … ( خەوت – م)*
مناڵەکەت خەواند . خەواندت
مناڵەکەت خەوت . [خەوتت ]*
مناڵەکەمان خەواند …. خەواندمان
مناڵەکەمان خەوت .. ( خەوتمان)*
مناڵەکەی خەواند . خەواندی
مناڵەکەی خەوت . [ خەوتی ]*
مناڵەکەیان خەواند . خەواندیان
مناڵەکەیان خەوت . ( خەوتیان )*
سەرنج دەدەین کە لەم ڕستانەدا کرداری تێپەڕ [ ڕیزی یەکەم ] نووسەی [ پێوەنووساوی ، لکاوی ] جێناویی ( م . مان/ ت . تان / ى . يان ) وەردەگرێت
بەلام کرداری خۆکاری تێنەپەڕ ئەم نووسانە وەرناگرێت .
وەک وتمان تەنیا کرداری تێپەڕ دەکرێ بە دەنگی نادیار .
٨.٣ بنسازییە ستانداردەکانی ڕستەی نادیار
١. ئازاد نامەکەی نوسی [ کرداری تێپەڕ ، بەکار ، دیار ]
١.١نامەکە نووسرا .
١.٢نامەکە هاتە نووسین / نڤیساندن
١.٣نامەیان نووسی
وەک دەبینین ، هەر سێ شێوەکان مانای نادیاریی دەدەن . گەرچی ڕستەی سێیەمیان لە پێوانەی ڕستەسازیی باوی دەنگی نادیار دەردەچێت ، [ واتە بکەری جێناوی هەیەو کرادرەکەش ناگۆڕێت ] بەڵام لە رووی واتاسازییەوە [ سیمانتیکی ] مانای نادیار دەدات و وەک دوایی روونی دەکەینەوە شێوەیەکی باوی بەکارهێنانی نادیارە لە زمانی کوردییدا .
٨.٤ بنسازیی شێوەکانی ستانداردی ڕستەی نادیار
١. یەکەمیان : نامەکە نووسرا ، شێوەی ستانداردیی هەرە باوە .
بە وەرگرتنی بنجی کرداری رابردوو + را [بۆ رابردوو] ، یان + رێ [ بۆ رانەبردوو ] دروست دەبێت
٢. دووەمیان شێوەیەکی تری باوە کە لە کرمانجیی باکوورەوە ستاندارد کراوە : واتە زیاد کردنی بەندەکرداری یاریدەدەر : هاتە / دێتە / بێتە + چاوگی کردار .
نووسی / نوووسین
نووس + را = نووسرا [ رابردوو ]
نووس + رێ = دەنووسرێ [ ڕانەبردوو ]
هاتە + نووسین = هاتە نووسین . نڤیساندن ( ڕابردوو )
دێتە/بێتە+ نووسین = دێتە نووسین، دێ بێتە نووسین ( ڕانەبردوو ، ئایندە )
کردی / کر(د) ن
کرد + را = کردرا = کرا [ بە تێکەڵبوون ]
کرد + رێ = دەکردرێ = دەکرێ
هاتە + کرن = هاتە کرن
زمانی کوردیی وەک لاتینیی و عەڕەبیی گۆڕان لە شێوەی کردارەکەدا بۆ دەربڕینی مانای نادیاریی دەکا .
٨.٥ بەراوردی شێوەی ستانداردی نادیاری کوردیی و هەندی زمانی تر
١. عەرەبیی :
لە عەرەبییدا دەنگی دیار و نادیار پێیان دەوترێت : دامەزراوی زانراوو نەزانراو : المبني للمعلوم و المبني للمجهول .
هەردووکیان تەنیا لە ڕوانگەی بوونی بکەر/ فاعل بۆ معلوم و نەبوونی بکەر بۆ مجهول پێناسە کراون :
المعلوم : ما ذكر معه فاعله و لە مفعول به : فَتَحَ محمدٌ البابَ ً.
زانراو / دیار ئەوەی بکەرەکەی ناوبرابێت و بەرکاری هەبێت . وەک : فَتَحَ محمدٌ البابَ ً.
[ محەممەد دەرگاکەی کردەوە ]
المجهول : ما حذف فاعله ، وأنيب مفعول بە مکانە و اصبح نائب الفاعل : فُتِحَ البابُ
نەزانراو : ئەوەیە کە بکەرەکەی لابردرابێت ، و بەرکار جێگەی گرتبێتەوەو بووبێتە جێگری بکەر:
فُتِحَ البابُ
دەرگاکە کرایەوە .
وەک دەبینین گۆڕان لە کردارەکەدا لە هەردوو زمانی کوردیی و عارەبییدا هەیە :
لە کوردییدا : کردەوە بوو بە کرایەوە
لە عارەبییدا : فَتَحَ [ فەتەحە ] بوو بە فُتِحَ [ فوتیحە ]
٢. ڵاتینیی و سویدیی
دیارە وەک زمانێکی هیندئەوروپایی بنسازیی لاتینیی و زمانە ئەوروپاییەکان لە هی کوردیی نزیکترە .
نموونەی لاتینیی و سوێدی [ لە ویکیپیدیاوە ]
١. لاتینی: Servus vīnum portat خزمەتکار شەراب هەڵگرت
Vīnum (ā) servō portātur شەراب [لەلایەن] خزمەتکارەوە هەلگیرا .
٢. سویدیی :
Tjänaren bär vinet خزمەتکار هەڵگرت شەراب
Vinet bärs av tjänaren شەراب هەلگیرا [ بەدەستی ] خزمەتکار
٨.٦ چەند ئەنجامێك : ڕواڵەتە رێزمانییەکانی ڕستەی دەنگی نادیار
مەبەست لەم بەراوردانە چەند ئەنجامێکی سەرەکییە دەربارەی دەنگی نەکارو نادیار :
١. لە هەموو زمانەکاندا کردارەکە لە ڕستەی دیارو نادیاردا هەمان چالاکییەو دەبێتە چەقی دەنگەکە [ هەڵگرتنی شەراب لەم نموونەدا ]
٢. بەرکار جێی بکەر دەگرێتەوە [ شەراب جێی خزمەتکار]
٣. لەو زمانانەدا کە تێکوپێکین [ اشتقاقین ] وەک کوردیی ، شێوەی کردارەکە لە دەنگی نەکاردا دەگۆرێت .
لەم سێ لایەنەی دەنگی نەکاردا زمانی کوردیی هاوشێوەی زۆربەی زمانەکانی دنیایە .
عارەبیی چەشن کوردیی
فَتَحَ [ فەتەحە ] دیار کردەوە
فُتِحَ [ فوتیحە] نادیار کرایەوە
لاتینی چەشن کوردیی
پۆرتەت [ دیار] هەڵگرت
پۆرتاتۆر [ نادیار] هەڵگیرا
سویدیی چەشن کوردیی
bär بار دیار هەڵگرت / بارکرد
bärs بارس نادیار هەڵگیرا / بارکرا
٤. لەو زمانانەدا کە تیکوپێکیی/گەردانیی نین ، وەک ئینگلیزیی ، دەنگی نەکار بەهۆی بەندەکردار یان یاریدەکردارەکانی (بوون) ەوە[is, be, are, was, were] to be لەگەڵ پاست- پارتیسیپڵ چێ دەبێت .
He wrote a letter.
A letter was written.
کوردیی لەم ڕواڵەتەش بێبەش نییە ..
شێوەی دووەمی ستاندارد کە لە سەرەوە باسمان کرد واتە زیادکردنی هاتە / دێتە / بێتە و شێوەکانی تریان ، لەم جۆرە بنسازییەیە :
ئینگلیزیی چەشن کوردیی
ڕۆت (wrote) دیار نووسی/ نڤیساند
ۆز+ ریتنwritten was + نادیار هاتە + نووسین / نڤیساندن
راستیی :
هاتە / دێتە / دێ بێتە / نووسین – ی کوردیی راستەوخۆ لە ماناو داڕشتندا بەرامبەری
داڕشتەی got written/get written/
will get written ی ئینگلیزیی یە .
٥. هەروەها وەک زمانی ئینگلیزی کە کردارێکی تێپەڕ دوو بەرکاری هەبوو [ ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ] ئەوا نادیارکردنەکەشی دەشێ بە دوو جۆر بکرێت . وەک :
دایکەکە شیری دا بە مناڵەکە. (بەکار، تێپەڕ، دیار)
٥.١ شیر درا بە منداڵەکە
٥.٢ منداڵەکە شیری درایە.
چونکە ئەم ڕستەیە دوو بەرکاری هەیە: بەرکاری راستەوخۆ: شیر و ، ناڕاستەوخۆ : منداڵەکە، دەتوانین بە دوو شێوە بیکەین بە نادیار، یەکەمیان بە دانانی بەرکاری راستەوخۆ لە جێی بکەر و دووەمیان بە دانانی بەرکاری ناڕاستەوخۆ لە جێی بکەر.
٦.دەنگی نەکار وەک دەنگی بەکار بۆ هەموو دەمکارەکان [ کاتەکانی روودانی کار لە رابردوو، ئێستاو ئایندەدا] بەکار دێت.
شیری درایە ، شیری دراوەتێ . شیری دەدرێتێ ، شیری دەدرایە ، شیری بدرایە و … هتد
٧. دەنگی نادیار لەگەڵ کرداری فەرمان بەکارنایەت :
شیری بدەیە !
ئەمە ناکرێ بە دەنگی نادیار .
٨.٧ لێکدانەوەی زیاتری دەنگی نەکاری نادیار لە کوردییدا
کەوایە لەوەدا کە کردار لە دەنگی نەکاردا شێوەگۆڕیی دەکات ، کوردی وەک زمانەکانی دی وایە . بەلام کوردیی زمانێکی کۆن و فرەشێوەو فرەنەرمان و کراوەیە . جگە لەو شێوە سەرەکییانەی نەکاری نادیار، شێوەیەکی تری باویشمان هەیە :
٨.٧.١ خەستەخانە شیر بە منداڵان دەدا
ئەمە ڕستەیەکی بەکاری دیارە :
بکەر/بەرکاری راستەوخۆ/ بەرکاری ناڕاستەوخۆ/ کردار
بەڵام سەرنجی ئەم کردارانە بدە :
٨.٧.٢ لە خەستەخانە شیریان دەدەنێ , ئاگاداریان دەکەن ، دەیان شۆن ، چاودێریان دەکەن ، ڕێزیان دەگرن ، جلەکانیان بۆ دەشۆن ، قسەی خۆشیان بۆ دەکەن .
٨.٧.٣. لە خەستەخانە : شیریان دەدرێتێ ، ئاگاداری دەکرێن ، دەشۆردرێن ، چاودێری دەکرێن ، ڕیزیان دەگیرێ . دەشۆردرێن ، قسەی خۆشیان بۆ دەکرێ
هەر دوو شێوەکە لە کوردییدا بەکار دێنین .
لە هەردوو ریزە ڕستەکاندا کۆئاخنەکە [ کۆنتێکستەکە ] مان هەیە کە خەستەخانەیە ، بەلام لەوێ کێ ئەو کارانە دەکا نازانین ،
گەرچی ڕستەکانی ڕیزی دووەم ٨.٧.٣ شێوەی ستانداردی کرداری نادیارکراون ، ڕاستیی شێوەی ریزی یەکەم ٨.٧.٢ بەکارهێنانی باوترو روونترە . واتە لە هەندێ کۆئاخنی ئاخاوتندا، کە بکەر بە شێوەیەکی گشتیی و تیۆریی زانرا بێت [ خەستەخانە وەک دامەزراوە یان ئەو ستافەی لەوێ کار دەکەن ]، ئەو بکەرە نەزانراوە بە شێوەی کرداری یان بەرکاری کۆ بە زیادکردنی شیوەی پاشگری جێناویی ( یان ) بۆ بەرکار و (ن) ی کۆ بۆ کردار . دەردەىڕدرێ و ڕستەکە دەنگی نادیار دەمێنێتەوە :
دوێنێ شەو چوونە سەر مالی مامەحاجی ، سەیارەکەیان شکاندووە
لێرەدا (چوونە سەر) ئاماژە بۆ چەند کەسێک دەکا کە نەزانراون و لەڕستەی دووەمدا بە – یان ی بەرکارەکە ئاماژەیان بۆ کراوە .
واتە ڵێرەد گەرچی بەرکار لە چیگەی بکەر نییەو کردارێکی بکەری کۆ مان هەیە، هیشتا ڕستەکە مانای نادیار دەدات .
ئەمانە دەشێ پێیان بلێین [ئەوانی نادیار] یان ڕستەی دەنگی دیاری نادیار.
سەرنجی زیاتری بەکارهاتنی ئەم شێوە نادیارییە لەم چەند دێڕە هۆنراوەیەدا بدە کە ژیانی ساکینەی شەهید دەگێڕێتەوە :
دە سالان خستیانە ناو زیندانێ ،
ئەشکەنجەیان دا لە ئەلعەزیزی ،
دەمیان دروو لە دەرسیمی ،
مەمکیان بڕی لەدیاربەکری ،
شێرەکچەکەم دڵی نەلەرزی لە بەر داگیرکەری غەدداری
پێیان دەوت: ئەتۆ تورکی شاخیی
دەیگوت: نا من خانزادی میدیام، کچەزای زەردەشتم ،
زمانم زمانی جودی و برایمە ،
هەزار نەفرەت لە ئەتاتورکی، لە فاشیستی،
لە خێنخۆری، لە داگیرکەری ، لە نەیاری
ئەم ڕستانە :
دەسالان خستیانە ناو زیندانێ
ئەشکەنجەیان دا
دەمیان دروو
مەمکیان بڕی
پێیان دەوت
هەمو ئەم ڕستانە بەروتاری بکەرێکی نادیارن کە بریتییە لە [ ئەوان ] لە کۆئاخنی هۆنراوەکەشدا ئەوان دیارە ئاماژەیە بۆ تورکەکان بەلام هێشتا وەک مانا ڕستەی نادیارە .
پاشگری [ یان] ی نادیاری ئاماژەکراو تەکنیکێکە بۆ نادیارکردنی ڕستەکە … ئەم شیوە نادیارکردنەش دەربڕینیكی بەهێزترە لەوەی بوترێ :
خرایە ناو زیندان
ئەشکەنجە درا
دەمی دوورا
مەمکی بڕدرا
پێی دەوترا
کە شێوەی ستانداردی یەکەمی نادیارکردنن (٨.٤.١)
ئەمەش لەبەر ئەوەیە کردارەکە بە بەکاریی دەهێڵێتەوە و جەختی لێ دەکات ، بە ىێ ئەوەی بکەرێکی بۆ دیار بکات .
لە کۆتایی هۆنراوەکەشدا کە تاوانی کوشتنەکە ئەنجام دەدرێت هەمان شێوەی نادیارکردن و جەختکردن لە سەر کرداربۆ بەهێزکردنی دەربڕینەکە بەکار هاتووە :
لە گەل دوو تەیرە عاشقان لە خەوێدا سەریان بڕین
فرسەتیان لێ هێنان بە ترسنۆکیی ، بە غایەنەتی ،
بە بێ رەحمی ، بە نامەردی ، بە تاوانکاریی
شۆڕەژنەکەی منیان لە خوێندا نوقم کرد
بۆ میتی تورکانیان ناردەوە بە دیاری
گومانی نییە دەربڕینی
[ لە خەوێدا سەریان بڕین ] بەهێزترە لە
[ لە خەوێدا سەرىڕدران]
چونکە کردارەکە بە بەکاریی و تێپەڕی و ڕاستەوخۆیی دەهێڵێتەوە .
لێرەشدا :
لە خەوێدا سەریان ىڕین
فرسەتیان لێ هێنان
شۆرەژنەکەی منیان لە خوێندا نوقم کرد
ناردیانەوە بە دیاری
هەموویان هەمان شێوەی نادیارکردنن کە دەتوانین ناوی بنێن ( شیوەی دیاری نادیار یان ئەوانی نادیار ] واتە لە کۆئاخندا ئاماژە بۆ ڕاناویكی کۆی دیار دەکات کە لەهەمان کاتدا نادیارە ..
تاقیکردنەوە :
١سێ نیشانەی جیاکردنەوەی کرداری بەکاری تێپەڕ لە کرداری خۆکاری تێنەپەڕ باس بکەو نموونەی بۆ بهێنەوە .
٢. کرداری خۆکار چییەو چۆن دەکرێ بە کرداری تێپەڕ؟ بە نموونەوە ڕوونی بکەوە .
٣. ئەم ڕستانە بە دوو شێوە بکە بە ڕستەی نادیار :
١. هاوڕیکەم چەپکەگوڵیکی پێشکەش کردم .
٢. تەقینەوەیەک شاری هەژاند .
٣. نامەیەکم بۆ بنووسە
٤. داعش شارەکەی داگیرکرد ، پەرستگاکانی رووخان ، مالەکانی سووتاند ، ژنەکانی بەدیل گرتن ، پیاوەکانی کۆمەڵکوژ کرد .
٤. مەبەست لە شێوەی دیاری نادیار چییە بە نموونە ڕوونی بکەوە .
٥. سیماکانی هاوبەشی بنسازیی ڕستەی نادیاری کوردیی لە گەڵ ١. لاتینیی و ٢. ئینگلیزییدا چییە بە نموونە ڕوونی بکەوە .
٦. ئایا لە ڕستەی دەنگی نادیاردا مانای کردارەکە دەگۆڕدرێت؟
٧. ئەرکی مانایی و ڕێزمانی پاشگری –اندن چییە؟
٣. نامەیەکم بۆ بنووسە
٤. داعش شارەکەی داگیرکرد ، پەرستگاکانی رووخان ، مالەکانی سووتاند ، ژنەکانی بەدیل گرتن، پیاوەکانی کۆمەڵکوژ کرد .
٤. مەبەست لە شێوەی دیاری نادیار چییە بە نموونە ڕوونی بکەوە .
٥. سیماکانی هاوبەشی بنسازیی ڕستەی نادیاری کوردیی لە گەڵ ١. لاتینیی و ٢. ئینگلیزییدا چییە بە نموونە ڕوونی بکەوە .
٦. ئایا لە ڕستەی نادیاردا مانای کردارەکە دەگۆڕدرێت ؟
٧. ئەرکی مانایی و ڕێزمانی پاشگری – اندن چییە ؟

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت