دکتۆر ئەحمەد میرراودەلی: کورتەباسێکی زەردەشتاێتی. به‌‌شی نۆهه‌م

Avatar photo

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

مه‌زدایه‌سنی له‌ سه‌رده‌می مید دا

له‌ پاژی یه‌که‌مدا رۆشناییم خسته‌ سه‌ر چمکێک له‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی باسی سه‌رده‌م و رێچکه‌ی دابه‌زینی تیره‌ ئارییه‌کان و نیشته‌جێبوونیانی له‌ ئێراندا کردووه ‌. به‌پێی ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه ‌‌‌، مید و فارس و پارت ، سێ خێڵی‌ ئێرانیه‌ رۆژئاوییه‌کانن و پارس/ فارس و میده‌کان له زادگای پێشینیانیانه‌وه‌ ‌دابه‌زیونه‌ته‌ ته‌لان و پێده‌شته‌کانی باکوور و باشووری رۆژئاوای ئێرانی ئێستا و پارته‌کانیش له‌ رۆژهه‌ڵاتدا جێگیر بوون ‌. به‌پێی ئه‌و زانیاریانه‌ی پێشتر باسمان لێوه‌کردوون ، تیره‌کانی مید و فارس نزیکه‌ی‌ چوارهه‌زار ساڵه‌ له‌سه‌ر زێده‌ نوێکانیان نیشته‌جێن . وه‌لێ بۆ یه‌که‌م جار له‌ سه‌ته‌ی نۆهه‌می پێش سه‌رده‌‌می ئێستادا ( پێش له‌دایکبوونی مه‌سیح BCE) ، ناوی مید ، له‌ مێژووی نووسراودا له‌ نووسراوه‌ ئاسووریه‌کاندا ، هاتووه‌ و دواتریش ناوی ” فارس ” هاتووه ‌‌. له‌به‌ر ئه‌وه‌ زێده‌ له‌ مه‌لێنیۆمێک مێژووی مید و فارس له‌ تاریکیدایه ‌. مێژووی فارسه‌کان ، تا ئاستێکی باش له‌ سه‌ته‌ی پێنجه‌می پێش سه‌رده‌مه‌ووه‌ و به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتیان که‌وتۆته‌ دست ، دیاره ‌. وه‌لێ مێژووی میده‌کان هه‌تا ئێستاش تاریکستانه ‌، ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ چه‌ند تروسکه‌یه‌که‌ لێره‌ و له‌وێ و له‌ په‌راوێزی مێژووی فارس و ئاسووری و عاره‌ب و ئه‌رمه‌ندا به‌ر چاوان ده‌که‌وێ . له‌به‌ر ئه‌وه‌ش جگه‌ له‌ لێکدانه‌وه‌یه‌کی لۆجیکانه‌ی پشتبه‌ست به‌ هێندێک‌ به‌ڵگه ‌، ناتوانین له‌سه‌ر بواری ئابووری و سۆشیالی و کولتووری و ئاینی ئه‌و ئێمپڕاتۆریێته‌‌ گه‌وره‌یه‌ی مید , بدوێین .

بۆچوون هه‌ن‌ که‌ له‌ سه‌ره‌تای مه‌لێنیۆمی پێش سه‌رده‌مدی ئێستادا ” به‌واتای پێش سێ هه‌زاران ساڵ ” تیرەکانی مید له‌نێو خۆیاندا له‌باکووری رۆژئاوای ئێرانی ئێسادا ، شێوه‌ یه‌کگرتنێک ” کۆنفێده‌ڕاسیۆن ” ێکیان هه‌بووبێ . یه‌ک له‌و تیرانه‌ش تیره‌ی به‌ناوبانگی ” مۆگ/ مۆغ، Magi” بووه‌ که‌ دواتریش رۆڵێکی گرنگی له‌ پێشڤه‌چوونی زه‌رده‌شتاێتیدا گێڕاوه .‌

هیڕۆدۆت : نووسیوێتی ( میده‌کان ، نیشته‌جێیی باکووری رۆژئاوی ئێرانن و بریتین له‌ شه‌ش تیره ‌، یه‌ک له‌وانه ‌، تیره‌ی” مه‌گۆی ” یه ‌.) 1 مه‌گۆی ، به ‌لاتینی له‌ شێوه‌ی کۆدا وه‌ک” ماجی ” و له‌ شێوه‌ی تاکدا ، وه‌ک ” مه‌گوس/ مه‌جووسMagus” هاتووه‌ و له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ له‌ ناوه‌ ئێرانیه‌ ره‌سه‌نه‌که‌ی” مه‌گو’ ‘ وه‌رگیراوه ‌. ئه‌م تیره‌یه ‌، پشتاوپشت ، تیره‌یه‌کی ئاینکاره‌بوون . جگه‌ له‌ میده‌کان ، ئاینکاریان بۆ فارسه‌کانیش ناردووه‌ . ئێرانی ناس و شاره‌زایانی ئاینی زه‌رده‌شت ، له‌و بڕوایه‌دان مۆگه‌کان کۆڕێکی پته‌وی زانکۆیانه ‌و برایانه‌ی ناوخۆییان هه‌بووبێ و هه‌ر ئه‌وه‌ش بووبێ نه‌یهێشتبێ زه‌رده‌شتاێتی له‌سه‌ره‌تاوه‌ له‌ رۆژئاوی ئیراندا ” له‌کوردستان ” دا سه‌رهه‌ڵبدا .  …….. ” ئەم بۆچوونە جێگەی مشتومڕە … نووسەر”

ده‌توانین بڵێین مێژوو ئه‌وه‌نده‌ی بۆ ده‌رخستووین که‌ له‌ ده‌وروبه‌ری سه‌ته‌ی حه‌وته‌می پێش سه‌رده‌مدا ، سه‌رۆکی یه‌ک له‌ تیره‌کانی مید که‌ له‌ده‌وروبه‌ری ” ئه‌کباتانه – Ecbatana ‌” هه‌مه‌دانی ئێستادا ژیاوه ‌، تیره‌کانی میدی یه‌ک خستووه‌ و دواتریش به‌ پادشا هه‌ڵیانبژاردووه‌ . چۆنیێتی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ی دیار نییه ‌. وه‌لێ به‌پێی سه‌رگورشته‌کانی هیڕۆدۆت و نووسراوه‌ فارسییه‌کانی دواتریش ، له‌ ده‌وروبه‌ری ساڵی 701 ی پێش سه‌رده‌مدا له‌ لایه‌ن کۆمه‌ڵی راوێژکارانی میده‌وه ‌” دیا- ئوکۆ ، دیاکۆ/ Dia-oku ” به‌ پادشا هه‌ڵبژێردراوه ‌. له‌وه‌ده‌چێ هێرشه‌ یه‌ک له‌دوا یه‌که‌کانی ئاسوور و بابل بۆ سه‌ر میدیا ، خێڵه‌کانی میدی ناچاری یه‌کگرتنێک کردبێ و ده‌سته‌‌یه‌کی راوێژکارانیان له‌ ناو خۆیاندا دانابێ که‌ دواتر ناچار بووبن پادشایه‌ک بۆخۆیان هه‌ڵبژێرن . 2

به‌پێی یه‌کێک له‌ نووسراوه‌ ئاسووریه‌کانیش” دیا- ئوکو/ دیاکۆ ” ناوێک چه‌ند جارێک به‌ره‌نگاری ئاسورییه‌کان بۆته‌وه‌‌ . هه‌تا کار گه‌یشتۆته‌ ئه‌وه‌ی پادشای ئاسوور بۆ خۆی سه‌رکرداێتی له‌شکرکێشی سه‌ر میدیای کردووه‌و دیاکۆی به‌دیل گرتووه‌ و له رۆژئاوای وڵاتی ئاسووردا ده‌ستبه‌سه‌ری کردوه‌ . ‌ 

به‌ بڕوای شاره‌زایانی رۆژئاوایی ، دیاکۆ ، ئه‌گه‌ر به‌ دیل گیرابێ یانه‌نا ، که‌سێکی سه‌رکه‌وتوو بووه‌ و‌ یه‌که‌مین پادشانشینی میدی درووستکردووه‌ که‌ پێته‌خته‌که‌ی ، ئه‌کباتان” هه‌نگمه‌تان ” بووه‌ و‌ به‌زمانی میدی ، مانای شوێنی کۆبوونه‌وه‌ ده‌گه‌ینێ و له‌وانه‌شه‌ هه‌ر ئه‌و شاره‌بێت که‌ مه‌ڵبه‌ندی راوێژکارانی مید بووه ‌. له‌مێژووگه‌ریی میددا ، زانیارییه‌کی پته‌و به‌ده‌سته‌وه‌ نییه‌ ناوی پادشا یه‌ک له‌ دوا یه‌که‌کانی میدی ده‌ستنیشان کردبێ . ئه‌وه‌ی باوه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ دوای دیاکۆ که‌ به‌ گوێره‌ی مێژووه‌که‌ی 53 ساڵ فه‌رمانڕه‌وایی کردووه‌ ” فره‌وه‌رتێش/ فره‌وه‌رتێز ،  Fravartish” ی کوڕی هاتووەو ئه‌ویش له‌سه‌ر رێگه‌ی باوکی رۆیشتووه ‌و زیاتر خه‌ریکی یه‌کخستنی خێڵه‌کانی مید بووه‌ و هۆزه‌کانی دیکه‌ی ئێرانی خستۆته‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیه‌وه‌ و 22 ساڵ حوکمڕانی کردووه ‌. دوای ئه‌ویش ،  کیاکسار/ که‌ی خوسره‌و که‌ وه‌ک” هوڤه‌خ – شاتڕه‌- Hovakh shatra” له‌ نووسینه‌ یۆنانییه‌کاندا ناوی هاتووه‌ 40 ساڵ پادشا بووه‌ و دوا پادشاش” ئه‌ستیاگ/ ئه‌ستیاگێز ” بووه‌ که‌ له‌ بڕێک سه‌رچاوه‌شدا به‌ ( ئیشتۆ – ڤیگۆ –  Ishto- vigo  و ئه‌زهای زه‌هاک ) یش ناوبراوه ‌، سه‌رده‌می  ئه‌ویش 35 ساڵی خایاندووه ، به‌و پێیه‌ ئیمپڕتۆریای گه‌وره‌ی مید ته‌مه‌نی ته‌نها 150 ساڵ بووه ‌‌‌.

به‌پێی سه‌رچاوه‌ یۆنانییه‌کان ، که‌ی خوسره‌و/ خه‌سره‌و” Kyaksar/Cyaxares ” که‌ له”‌635-595”ی پێش سه‌رده‌می ئێستادا پادشا بووه ‌، به‌ناوبانگترین ده‌سه‌ڵاتداری مید بووه ‌، توانیویێتی هه‌موو خێڵه‌کانی مید یه‌کخات و له‌سه‌ر شێوازێکی زۆر نوێ سوپای مید دامه‌زرێنێ ، که‌ له‌ شێوه‌ی سواره‌ی قورس و سواره‌ی سووک و تیره‌ندازی دوورهاوێژ ، دایمه‌زرانندووه‌ و له‌وانه‌ش گرنگتر داهێنانی ، ره‌شاتره‌ ” عه‌ره‌بانه ‌” یه‌ که‌ هه‌ردووک پێچکه‌کانی له‌ ته‌نیشته‌وه‌ شیری لێ توند کراوه‌ و زه‌ره‌دی گه‌وره‌ی به‌ هێزی سواره‌ و پیاده‌ی سوپای به‌رامبه‌ر گه‌یاندووه ‌. ئه‌و ره‌شاترانه‌ بوونه‌ داستان بۆ سه‌تان ساڵی دواتر . له‌گه‌ڵ پته‌وکردنی سوپادا که‌ی خه‌سره‌و له‌ بواری رامیاریشدا کارامه‌ بووه‌ . له‌ سه‌ره‌تاوه‌ له‌گه‌ڵ تیره‌ کانی” سکایی- Scythians” دا که‌ ره‌نگه‌ به‌ ره‌چه‌ڵه‌ک ئێرانی بووبن ، دژی ئاسووریه‌کان په‌یمانی به‌ستووه‌ و چه‌ندجارێکیش پێکه‌وه‌ هێرشیان بردۆته‌ سه‌ر ئاسوور و بێ هێزیان کردوه ‌. 3

 دوای مردنی ” ئاسوورربانیپاڵ ” ی ئیمڕاتۆری ئاسووری به‌ناوبانگ ، جێگره‌کانی نه‌یانتوانیوه‌ وه‌ک ئه‌و ئیمپڕاتۆریێته‌‌که‌ راگرن و له‌ هه‌مان کاتیشدا له‌ وڵاتی بابلی کۆنه‌ نه‌یاری ئاسووردا ، بنه‌ماڵه‌یه‌کی کلدانی”  Chaldean” ده‌سه‌ڵاتیان گرتۆته‌ ده‌ست و له‌ سه‌رده‌می پادشا ” نه‌بوپۆلاسار،Nabopolassar” دا جگه‌ له‌ توانای پاراستنی سنووری وڵاته‌که‌ی خۆیان توانای هێرشبردنه‌ سه‌ر وڵاتانی دراوسێشیان هه‌بووه‌ و به‌شێک له‌ وڵاتی ” ئیلام ” یشیان داگیر کردووه ‌. که‌ی خه‌سره‌و ، بارودۆخه‌که‌ باش تێگه‌یشتووه‌ و زانیویێتی هاوکاری نه‌بوپۆلاسار بۆ هێرشبردنه‌ سه‌ر ئاسوور ، گرنگییه‌که‌ی له‌ پێوان نایه ‌. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ش له‌ ساڵی 615  ی پێش سه‌رده‌مدا ، په‌یمانێکی له‌گه‌ڵدا ده‌به‌ستێ و له‌ کۆتایی ئه‌و ساڵه‌دا هێرش ده‌کاته‌ سه‌ر ئاسوور و قه‌ڵای ” خورشاباد ” که‌ گوایه‌ 20 کیلۆمه‌تر له‌ باکووری ” نه‌ینه‌وا ” دوور بووه‌ داگیر کردووه‌ و له‌ ساڵی 612 دا ، ده‌ست به‌سه‌ر شاری نه‌ینه‌وا دا ده‌گرێ و پادشای ئاسوور ” ئاشوور- ئیلانی ، Ashur- Ilani” ناچار ده‌بێ خۆی به‌ده‌سته‌وه‌ بدات . هێرشه‌ هاوپه‌یمانیه‌که‌ی مید و بابل ، بۆ هه‌تا هه‌تا ، کۆتایی به‌ ئیمپڕاتۆریی ئاسوور هێناوه ‌.

 له‌سه‌ردانێکی کوردستاندا بۆم هه‌ڵکه‌وت سه‌ردانی شوێنه‌واری ” قیزقاپان ” له‌ ناوچه‌ی سورداش بکه‌م ، یه‌ک له‌ نه‌خشه‌کانی دیواری پێشهه‌یوانه‌که ، دوو که‌سی که‌وان به‌ده‌ست وه‌ک هاوتا به‌رامبه‌ر یه‌کدی وه‌ستاون و هه‌ر یه‌که‌یان ده‌ستێکی به‌رز کردۆته‌وه ‌، له‌وه‌ده‌چێت به‌ڵێن به‌ یه‌کدی بده‌ن . ده‌رباره‌ی ئه‌و شوێنه‌واره‌ ته‌نها له‌ کتێبه‌که‌ی” میدیا ” ی دیاکۆنۆڤ دا ئاماژه‌یه‌کم به‌رچاو که‌وتوو و دیاکۆنۆڤ ئه‌و شوێنه‌واره‌ به‌ گۆڕی که‌یخه‌سره‌و ده‌زانێ ، دیاکۆنۆڤ هیچ به‌ڵگه‌یه‌کیشی نه‌داوه‌ به‌ ده‌سته‌وه ‌. لێره‌دا پرسیاری یه‌که‌م ئه‌وه‌یه‌ بۆ ده‌بێ که‌یخه‌سره‌و که‌ پێته‌ختی ئه‌کباتان بووه‌ له‌ قیزقاپان بنێژرێت؟ پرسیاری دووهه‌میش ئه‌وه‌یه‌ ئه‌و دووکه‌سه‌ی نه‌خشه‌که‌ / نەقشەکە ، کێن؟ تۆ بڵێی که‌ی خه‌سره‌و و نه‌بوو پۆلاسار نه‌بن به‌ڵێن به‌ یه‌کدی بده‌ن بۆ هێرشی سه‌ر ئاسوور؟ 

دوای هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ بابلییه‌کاندا ، ئیمپڕاتۆریی مید گه‌شه‌ی کردووه‌ و توانیویێتی ئاسوور و به‌شێکی زۆری وڵاتی ” ئوڕاڕتوو ، Urartu” بخاته‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیه‌وه .‌ ئیلام ؛ ‌ شانشینێکی به‌هێز بووه‌ و پێش چاره‌که‌ سه‌ته‌یه‌ک له‌ هاتنی که‌ی خه‌سره‌و ، ئاسووربانیپاڵ رووخاندبووی ، له‌ سه‌رده‌مێکدا که‌ ئاشکرا نییه‌ ، فارسه‌کان خۆیان له‌گه‌ڵ ئیلامیه‌کاندا تێکه‌ڵ کردووه‌ و شانشینی” ئانشان ، Anshan ” یان پێکهێناوه‌ و دواتر ئه‌و شانشینه‌ش وه‌ک باجده‌رێک که‌وتۆته‌ ژێر باڵی ئیمپڕاتۆریای میده‌وه .‌ 4

ئه‌ستیاگێز: جگه‌ له‌وه‌ی وه‌ک ؛ ئیشتۆ – ڤیگۆ ، وه‌ک” ئه‌ستیاگ و ئه‌زهای زه‌هاک/ ئه‌زهایدهاک- Azhidhak” یش ناوی هاتووه ، وه‌ک پێشتریش باسم کردووه‌‌ هێندێک له‌ سه‌رچاوه‌ فارسییه‌کان وه‌ک پادشایه‌کی خوێنخۆری به‌ ره‌چه‌ڵه‌ک عاره‌ب ده‌یخه‌نه‌ به‌ر چاو که ،‌ کاوه‌ی ئاسنگه‌ری فارس سه‌ری پانکردۆته‌وه‌ و گه‌لانی ئێرانی له‌و خوێنخۆره‌ رزگار کردووه ‌. لێره‌دا پرس ئه‌وه‌یه ‌، ئه‌و کابرا به‌ ره‌چه‌ڵه‌ک عاره‌به‌ چۆن بوو به‌ شاهانشای ئێرانیان که‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا عاره‌ب له‌ دوورگه‌ی عاره‌بیدا خه‌ریکی تاڵان و بڕۆی یه‌کدی بوون ؟ ئه‌مه‌ له‌ هه‌ڵبه‌ستراوێکی شاخدار زیاتر له‌ هیچی دیکه‌ ناچێت . لێکۆڵینه‌وه‌ی نوێ وای ده‌رده‌خه‌ن ” ئه‌زهای دهاک” که‌ له‌ ‌یۆنانیدا وه‌ک ئه‌ستیاگ/ ئه‌ستیاگێز هاتووه ‌‌، له‌ زمانی ئێرانیدا مانای ئه‌ژدیها Dragon” ده‌گه‌یه‌نێ نازناوێک بووه‌ بۆ رێرلێنانی ئه‌و پادشایه‌. 5

پێوه‌ندیه‌کی ئه‌وتۆ له‌ نێوان مید و یۆناندا دیار نییه . ئه‌و باسوخواسانه‌ی له‌ سه‌ر مید گه‌یشتوونه‌ته‌ یۆنان له‌ رێگه‌ی فارسه‌کانه‌وه‌ بووه ‌، ئه‌وانیش به‌ ئاره‌زوو و بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان ده‌ستیان تێوه‌رداوه ‌.              گومان له‌وه‌دا نییه‌ ده‌سه‌ڵاته‌کانی دواتر مێژووی میدیان قارس کردووه ‌، وه‌لێ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌رده‌می مید ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سنووری ” پێش مێژوو و سه‌ره‌تای مێژووی ئێران ” و میده‌کان هیچ نووسراوێکیان له‌دوی خۆیان به‌جێ نه‌هێشتووه‌ ” یان نه‌ماوه ‌” –  ئه‌گه‌ر شتێکیش هه‌بێت هه‌تا ئێستا نه‌که‌وتۆته‌ به‌رده‌ست ، له‌به‌ر ئەوە ناتوانرێت دەست تێوەردانەکە بسەلمێندرێت .  سه‌رگورشته‌ یۆنانی و فارسییه‌کان باسی گه‌نده‌ڵییه‌کی گه‌وره‌ی ده‌سه‌ڵاتی سه‌رده‌می ئه‌ستیاگ ده‌که‌ن و ده‌ڵێن گوایه‌ به‌ره‌یه‌کی میدی دژه‌ گه‌نده‌ڵکاری ، داوایان له‌ ده‌سه‌ڵاتدارانی فارس کردووه‌ ، بێن و کۆتایی به‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ستیاگ بهێنن . له‌ لایه‌کی دیکه‌شه‌وه‌ باسی راپەڕینێکی گەورە دەکەن دژی ئەستیاگ بە سەرکرداێتی کاوە 6

ئه‌م سه‌رگورشتانه‌ هه‌مووی له‌ یۆنانیه‌کانه‌وه‌ داکه‌وتووه‌ و ئه‌وانیش‌ له‌ فارسه‌کانه‌وه‌ وه‌ریانگرتووه ‌، خۆ رێیشی تێده‌چێ هه‌مووی پاساوی فارسه‌کان بووبێت بۆ داگیرکاریه‌که‌یان و ویستبێتیان‌ هێرشی کۆڕش و ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ئیمپڕاۆریای مید دا ، بخه‌نه‌ قاڵبی رزگارکردنه‌وه‌. ( له‌وانه‌یه ‌” کۆڕش ” کچه‌زای ئه‌ستیاگ نه‌بووبێ وه‌ک هیڕۆدۆت باسیکردووه‌ و ئه‌مه‌ش هه‌ڵبه‌ستراوێکی دیکه‌ی فارس بێت بۆ ئه‌وه‌ی ره‌وایی به‌ پادشایێتی کۆڕش بدات ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌سه‌رده‌مێکی زووی ئێراندا ، داکه‌وتنی پادشایێتی له‌ نه‌وه‌یه‌که‌وه‌ بۆ نه‌وه‌یه‌ک ، له ‌رێگه‌ی مێینه‌وه‌ بووه‌ نه‌ک له ‌رێگه‌ی نێرینه‌وه‌ – به‌واتای ئه‌وه‌ی زاوای پادشا ، جێگری پادشا بووه‌ نه‌ک کوڕه‌که‌ی . ره‌نگه‌ هه‌ر ئه‌وه‌ش هۆکاری ئه‌وه‌ بووبێت کوڕه‌که‌ی کۆڕش ” کامبۆجیا / کامبایسیس ” هه‌ردووک خوشکی خۆی ماره‌ بکات .                                                                                                          

ئاشکرایه گه‌شه‌ی ئیمپڕاتۆریێتی مید له‌ سه‌رده‌می په‌یمانبه‌ستنی له‌گه‌ڵ بابل دا ده‌ستپیده‌کات ، له‌ نێوان ساڵانی” 612- 614 ” ی پێش سه‌رده‌م . له‌و ‌کاته‌وه‌ به‌شی باکووری ئیمپڕاتۆریای ئاسوور و به‌شێکی ئاسیای بچووک که‌وتۆته‌ ژێر ده‌ستی میده‌کانه‌وه‌ . دوای ئه‌وه‌ش وڵاتی فارسیش ، که‌ تازه‌ شانشینی ” ئانشان ” یان پیکهێنابوو ، خستۆته‌ ژێر ده‌ستی خۆیان ، ئه‌و ناوچه‌یه‌ له‌لای یۆنانییه‌کان وه‌ک” فارس و پارس” ناسرابوو . زاناکان له‌و بڕوایه‌دان میده‌کان به‌شێک له‌ رۆژهه‌لاتی ئێرانیشیان خستبێته‌ ژێر رکێڤی خۆیانه‌وه‌ که‌ زه‌رده‌شتاێتی له‌و سه‌رده‌مه‌دا به‌باشی تێدا جێگیر بووه‌ و له‌وێوه‌ و له‌رێگه‌ی مۆبه‌دی موژده‌گێڕ و میره‌ ده‌ستبه‌سه‌ره‌کانی رۆژهه‌ڵاتی ئێران و هه‌روه‌ها ژن و ژنخوازی که‌ بۆ مه‌به‌ستی دیپلۆماسی کراوه ‌، ئاینه‌که‌ گه‌ڕابێته‌وه‌‌ ناو میده‌کان و له‌‌ کۆتایی سه‌رده‌میاندا له‌ناویاندا په‌ره‌ی سه‌ندبێ . لێکۆڵه‌ره‌وانان له‌و بڕوایه‌شدان له‌سه‌رده‌می میده‌کاندا شاری ” ره‌گه‌ / راگا ، Raga” که‌  شارێکی ئه‌وپه‌ڕی رۆژهه‌ڵاتی مید بووه ‌، به‌ شوێنێکی پیرۆز لای زه‌رده‌شتیان سه‌یر کراوه ‌.

دیاکۆنۆڤ ؛ ده‌ڵێ ( به‌ پێی ناوی ماده‌کانی سه‌ته‌ی نۆهه‌م و حه‌وته‌می پێش سه‌رده‌م، ده‌رده‌که‌وێ که‌ خه‌ڵکی باوه‌ڕی به‌ ئاهورا / ئه‌هورا هه‌بووه ‌، ئه‌مه‌ش هۆشیاری ئاینی ده‌سه‌لمێنێ له‌و سه‌رده‌مه‌دا . هه‌رچه‌نده‌ پێوه‌ندییه‌کی ئاشکرا دیار نییه‌ له‌ نێوان بیروباوه‌ڕی ئاوێستا و ئاینه‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا ، وه‌لی له‌سه‌ته‌ی شه‌شهه‌می پێش سه‌رده‌مه‌وه‌ ناوێک په‌یدابوون که‌ راسته‌وخۆ به‌ ئامۆژگاری زه‌رده‌شتاێتی داده‌نرێن ” به‌واتای له‌ ئامۆژگارییه‌کانی زه‌رده‌شته‌وه‌ وه‌رگیراون ”. له‌ سه‌ته‌کانی حه‌وتهه‌م و شه‌شهه‌می پێش سه‌رده‌می ئێستادا له‌ سه‌رزه‌مینی ماده‌وه‌ هۆشیاری ئاینی و بیرمه‌ندی بڵاوده‌بووه وه‌‌ و ئه‌و سه‌ر زه‌مینه‌ بنکه‌ی پێشکه‌وتووی فه‌رهه‌نگی ئاینی بووه‌ . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆر له‌ مێژوونووس و زانایانی ئاین، شک و گومانیان هەیە کە وڵاتی ماد زەمینی نەریتی ئاوێستایی بێت. له‌ ئه‌نجامدا ده‌توانین ئه‌وه‌ هه‌ڵێنجین ؛ ئه‌گه‌ر زه‌مینی میدیا جێگه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی نه‌ریتی ئاوێستاش نه‌بووبێ ئه‌وا ‌پێش ئاوابوونی ده‌سه‌ڵاتیان ئاینه‌که له‌ناویاندا به‌ربڵاو بووه‌ . هه‌رچه‌نده‌ مێژووی مید نادیاره‌، وه‌لێ هه‌رچۆنێک له‌ باره‌ی سه‌رده‌می زه‌رده‌شت و زادگا و ناوه‌ باوه‌کانی ناو مید و سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتیان وردبینه‌وه ‌، دڵنیامان ده‌کا له‌وه‌ی زه‌رده‌شتاێتی له‌ناو میده‌کاندا به‌ربڵاو بووه ‌، وه‌لێ ناتوانین بڵێین ئاینی فه‌رمی وڵات بووه‌.)

په‌راوێزه‌كان :

1 – هیڕۆدۆت کتێنی یه‌که‌م” کلیۆ- 101”

2 – A History of Iran by Michael Axworthy  2008 pp  4-5

The World of Herodotus by Aubrey de Selincourt 1962  

3 –  هه‌مان دوو سه‌رچاوه‌ی پێشوو

4 –Mary Boyce Zoroastrians  p 49

5 – Iranian History. The meds Dynasty, by, Khodad Razakhani

6 – شاهنامه‌ی فیرده‌وسی، جیرۆکی شامیرداسی عاره‌ب و زوحاکی کوڕی

7 –  میدیا، نووسینی دیاکۆنۆڤ، وه‌رگێڕانی وریا قانع له‌ فارسییه‌وه

تێبینی؛ بۆ بینینی سەرچاوەکان، بگەڕێوە بۆ بەشەکانی پێشوو.

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت