رێبین هه‌ردی : کولتورێکی دڵڕەق .
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە
کۆمەڵگای کوردی ئەگەرچی کۆمەڵگایەکی هەمەڕەنگ‌و فرەکولتورو پڕ لەجیاوازیە ، بەڵام کەمترین توانای هەڵکردن‌و قەبوڵکردنی یەک‌و رێزگرتن لەشوناسی یەکی هەیە . کۆمەڵگایەکی فرە کولتورە کە هەر بەشێکی بەشێوەیەک لەشێوەکان نیمچە داخراوە بەسەر بەشەکانی تردا . پـڕە لەجیاوازی ئەتنی ، مەزهەبی ، دینی کولتوری ، بەڵام توانای لێبوردنی لەیەک یەکجار نزم‌و حەزی بۆ تۆڵەکردنەوەو باراندنی رق ، یەکجار گەورەیە . لەهەمو بەریەککەوتنەکاندا ئەم توانای هەڵنەکردن‌و لێکنەبوردنە ئەتوانین بدۆزینەوە . بەتایبەتی لەتوانای تەحەمولنەکردنی هەڵەو لەنەتوانینی لێبوردن لەو کەسانەی بەهەر هۆیەک لەهۆکارەکان بوە ، هەڵە یان گوناهێکیان کردوە .
دەتوانین ئەم توانای هەڵنەکردنە لەپەیوەندی چەوساندنەوەو سەرکوتکردنی‌و ئەشکەنجەدانی هەردو رەگەزەکەدا بدۆزینەوە . لەچیرۆکە تاڵ‌و دورودرێژەکانی نەریتی ژنکوشتن‌و پێشێلکردن‌و فەراموشکردنی ترسناکی بەردەوامی مافی مناڵاندا بدۆزینەوە . دەتوانین لەنەمانی توانای هاودەردی‌و هاوسۆزی‌و تەنانەت بەزەییدا بدۆزینەوە بەرامبەر بەو کەسانەی جیاوازن لەئێمە بیر یان رەفتار ئەکەن .
با لەژنکوشتنەوە دەست پێبکەین ، ئەم دیاردەیە چیە جگە لەقەبوڵنەکردنی جیاوازی . ژنان دەکوژرێن لەبەرئەوەی هەڵبژاردنێکی جیاواز لەوەی بۆیان دانراوە ، تاقیدەکەنەوە، ئەوان دەکوژرێن نەک هەر لەبەرئەوەی جیاوازن ، بەڵکو ( وەک لەنوسینێکی دیشدا باسمکردوە ) لەبەرئەوی نمونەی جۆرێک لەپەیوەندی پێشکەشدەکەن کە لەسەر بنەمای قبوڵکردنی جیاوازی دامەزراوە . ژنان چ وەک خوشک چ وەک دایک‌و چ وەک هاوسەر جگە لەرێزگرتن‌و خۆشەویستی هیچ مەرجێکیان بۆ دروستکردنی پەیوەندی‌و خۆشەویستی نیە . ژنان داواو مەرجی چونیەکیان بۆ ئەو کەسانە نیە کە خۆشیاندەوێت . واتە ژنان جۆرێک لەپەیوەندی پێشنیاردەکەن کە لەسەر بنەمای جیاوازی‌و قەبوڵکردنی یەکدی راوەستاوە . رەنگە هەر ئەم خاڵەش تەفسیری ئەوەبکات بۆچی لەدوای راپەڕینەوە ژنان لەگشت گروپێک زیاتر لەبەردەم هەڕەشەی لەناوبردن‌و ئەشکەنجەدان‌و توندوتیژیدان . ئەوەی لەژناندا جێگەی هەڕەشەیە تەنها سەر بەکولتوری ئەخلاقی جنسی‌و تابۆکانی ژیانی سێکسی نیە ، بەڵکو پەیوەندی بەو پێشنیارانەی ئەو جۆرە پەیوندییانەوە هەیە کە ژنان پێشکەش بەکۆمەڵگای ئەکەن . سەرکوتکردنی ژنان ، لەبەشێکیدا سەرکوتکردن‌و رێگرتنە لەجۆرێک لەپەیوەندی کە لەسەر بناغەی جیاوازی دامەزراوە ، نەک لەسەر بناغەی چونیەکی .
کارنامەی کولتوری ئێمە بەرامبەر بەمناڵ لەکارنامەی کارکردنمان لەگەڵ ژناندا ، ئەگەر توندوتیژتر نەبێت ، ئەوا هیچی لەو کەمتر نیە . کولتوری ئێمە جۆرێک دروستبوە کە منداڵێتی لەمنداڵان دەدزێت‌و زو گەورەیان دەکات . کەس دان بەبونی مناڵدا نانێت . منداڵ دەبێت هەمیشە عاقڵ‌و ژیرو هێمن بێت . لاساری نەکات‌و هەمیشە لەژێر کۆنتڕۆڵ‌و چاودێریدا بێت . چەند مناڵ لەسەر پێکەنین لەپۆل یان لەسەر شکانی شوشەیەک لەماڵدا ، سەرکۆنەو سزا دراون ؟ نەک هەر ئەمە بەڵکو تەنانەت منداڵ ئەبێت کاربکات‌و وەک گەورەیەک بەرپرسیارێتی ژیانی ئابوری خێزان لەئەستۆ بگرێت . لەسەر شەقامەکان چەند منداڵ ئەبینی یان شتومەک ئەفرۆشن یان بەردەستی باوکیان ئەکەن ، یان بۆیاخچێتی ئەکەن ؟ لەجیهانی پەروەردەدا منداڵانی ئێمە ناچاردەکرێن ، منداڵێتی خۆیان لەبیربکەن‌و ئەو رۆحی گەمەو بزێویەی تیایاندا بکوژن کە خەسڵەتی جیهانی منداڵانە . بەکورتی ئێمە لەمنداڵیەوە مرۆڤی ئەم وڵاتە فێردەکەین بونی تایبەتی خۆی وەک تاکەکەسێک بدۆڕێنێت لەبەردەم بونێکی کۆمەڵایەتیدا کە کۆمەڵگا لێی داوادەکات . منداڵ نابیت خۆی بێت‌و ئەبێت بەخێرایی گەر بەتوندوتیژیش بوە ، وەک ئێمەو هەمومان رەفتار بکات .
رەنگە زۆر هۆکاری جیاواز لەپشت ئەم جۆرە لەمامەڵەکردنەوە هەبن . کە رەنگە گرنگترینیان بریتی بێت لەپاشەکشێی بەردەوامی کولتوری شار لەبەرامبەر کولتوری گوندا . لەشکستی دروستکردنی ئینیتمادا بۆ نیشتیمان لەبەردەم ئینتیما بۆ خێڵ‌و عەشیرەت‌و ناوچەدا . چونکە یەکێک لەگرنگترین خەسڵەتەکانی شار ئەوەیە هێزو گروپی جیاواز لەیەکدی لەناویدا دەژین‌و ئەوەی کۆیان دەکاتەوە ئینیتمایانە بۆ شار ، واتە بۆ شوێنێکی جوگرافی نەک بەهایەیەکی مەعنەوی . لەکاتێکدا کولتوری عەشیرەت گوند لەسەر بناغەی چونیەکی‌و ئینتیمایان بۆ کۆمەڵێک بەهای مەعنەوی راوەستاوە . پرۆسەی راگواستی گوندەکان بۆ ناو شارو کۆچی سروشتی گوندەکان بۆ ناو ئیغرائاتی شار لەلایەک‌و بەهێزبونی عەشیرەتەکان بەهۆی ئەو دەورە سەربازیەوە چ لەسەردەمی رژێم‌و چ لەدوای راپەڕینەوە دەیبینن لەلایەکی دیەوە ، هەمو ئەمانە کولتوری عەشیرەت‌و خێڵیان بەهێزکردوە کە بناغەکەی لەسەر چونیەکی‌و هاوشێوەبون دامەزراوە .
هەمو ئەمانە وایانکردوە ئەو کولتورە بەهێزتربێت کە بناغەکەی لەسەر چونیەکی دامەزراوەو قبوڵی کەسی دی جیاواز ناکات .
ئەم قەبوڵنەکردن‌و هەڵنەکردنە لەگەڵ جیاوازی‌و لێکنەبوردن لەگەڵ یەکتردا ، کە ئەگاتە سەر ئاستی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەتنی‌و مەزهەب‌و دینی جیاوازدا ، زۆر زەقترو راسیستیانەتر ئەبێت .
چیرۆکی پێکەوەژیانی کورد لەناوخۆیدا وەک نەتەوەیەک لەژێر پرسیاردایە ، چ بگات بەکارنامەی لەگەڵ نەتەوەو مەزهەبی دیدا . مێژوی ئێمە مێژوی بەردەوامی شەڕی جیاجیای ناوخۆ بوە کە بەحساب یەک نەتەوەو یەک دین‌و مەزهەبیشی هەبوە ، بێگومان لەگەڵ مەزهەب‌و ئەتنیە جیاوازەکانی ناوخۆشی ناتوانێت لێبوردو و دڵفراوان بێت . ئەو نەتەوەیەی نەتوانێت لەگەڵ فرەڕەنگی ناوخۆیدا بژی ، ئەستەمە توانای قبوڵکردنی نەتەوەو مەزهەب‌و دینی دی لەناوخۆیدا هەبێت . ئێمە کە فێرنەبوبین فرەدەنگی ناو یەک نەتەوەو یەک دین قبوڵبکەین ، چۆن دەتوانین فێری رێزگرتن لەکولتورو نەتەوەی دی بین .
بێگومان هۆی سەرەکی ئەم قبوڵنەکردنەش ونبونی بیرۆکەی نیشتیمانە لەفانتازیای زۆرینەی خەڵکی کوردستاندا . نیشتیمان وەک جوگرافیایەک کە هەمومان کۆدەکاتەوەو تەنهاش ئینتیمامان بۆ ئەم جوگرافیایە بەسە بۆئەوەی جۆرێک لەهاودەردی‌و هاوسۆزیمان لەناودا دروستبکات ، نەبۆتە بەهایەکی سەنتڕاڵ لەژیانی کولتوری ئێمەدا . کۆمەڵگای ئێمە دۆخێکی پارچە پارچە دەژی کە تاهەنوکەش تیاییدا ئینتیما لۆکاڵیەکان ، دەیانجار لەئینتیما گەورەکان بەهێزترە . چونکە تاهەنوکەش لەکۆمەڵگای ئێمەدا ئەوی مافی تاکەکان دەپارێزێت ، ئینتیمایان نیە بۆ نیشتیمان ، بەڵکو ئنیتیمایانە بۆ پیکهاتە لۆکاڵیەکان : خێڵ ، عەشیرەت ، حیزب .
کۆمەڵگایەکیش کە بیرۆکەی نیشتیمانی تیا ون بو ، واتە ئەو سەقفە مەعنەویەی تیادا ونە کە جیاوازایە لۆکاڵیەکان دەخاتە ژێرباڵی خۆیەوە . ئەم دۆخە وایکردوە هەڵوێستی ئێمە بەرامبەر بەنەتەوە جیاوازو ئەتنیەکانیش ، هەڵوێستی جیاوازو پارچە پارچەبن‌و ئەوەشی شانۆی روداوەکان داگیردەکەن ئەم هێزە لۆکاڵیانە بن . کۆمەڵگای ئێمە کۆمەڵگایەکی دڵڕەقە بەرامبەر بەجیاوازیەکانی ناوخۆی‌و نالێبوردەیە بەرامبەر بەئەتنی‌و مەزهەب‌و دینە جیاوازەکانی خۆی .
سەرچاوە – ئاوێنە
بەکلیک کردنە سەر سمبولەکانی خوارەوە ، ئەم بابەتە دەنێریت بۆ هاوڕێکانت
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە