کەمال چۆمانی : ململانێی سعودیە و ئێران لەسەر چییە ؟

وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

بەپێی بەڵگەنامەیەکی ویکیلیکس بڕێنان توڕەیی بنەماڵەی ئال سعود لە ٢٠١٠ بۆ ئۆباما دەگوازێتەوە لە بەرانبەر گەشەکردنی کاریگەریی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا . ئەوان زۆر بەڕاشکاویی پەیام بۆ باڕاک ئۆباما دەنێرن و داوای ” پانکردنەوەی سەری مارەکە ” ی لێ دەکەن . بەڵام دوای شەش ساڵ لە داوا و پاڕانەوەی سعودیە بۆ ” پانکردنەوەی سەری مارەکە ”، ئەمریکا نەک سەری مارەکەی پاننەکردەوە ، بەڵکو سەری مارەکە لە هەر چوار لاوە خۆی لە سعودیە ئاڵاندوە و ئەمریکاش رۆژ بە رۆژ لە مارەکە نزیکدەبێتەوە .
مەلیک عەبدوڵا بن عەبدولعەزیز ئالسعود ( مەلیکی سعودیە لە ٢٠٠٥ تا کۆچی دوایی لە ٢٠١٥)، وەزیری دەرەوە , شازادە موقرین ، جێنشین شازادە نائیف و زۆربەی بەرپرسە باڵاکانی بنەماڵەی ئال سعود لەسەر ئەوە کۆک بون کە پەستانی زیاتر بخرێتە سەر ئێران تا لە عێڕاقدا لاوازبکرێت چونکە ئەمە بۆ مەلیک عەبدوڵا پێشینەی ستراتیژییەکانە . عادل ئەلجوبەیر ، باڵیۆزی ئەوکاتی سعودیە لە ئەمریکا و وەزیری دەرەوەی ئێستای سعودیە [ تاکە بەرپرسە لە بنەماڵەی ئال سعود نەبێت و بگاتە ئەو پۆستە باڵایە ]، جەختکردنەوەی بەردەوامی مەلیکی سعودیەی بە بەرپرسە ئەمریکییەکە راگەیاند کە مەلیک دەیەوێت ” ئەمریکا هێرشبکاتە سەر ئێران و کۆتایی بە چەکی ناوەکیی ئێران بێنێت .”
هەر لەو کاتدا ، وەزیری دەرەوەی ئەوکاتی ئێران ، مەنوچەهر موتەکیی ، سەردانی سعودیەی کردبو و لە گفتوگۆیەکی زۆر کراوەدا لەگەڵ مەلیکی سعودیە گفتوگۆیەکی گەرم دەکەن . کاتێک مەلیکی سعودیە رەخنەی ئەوە لە موتەکیی دەگرێت کە دەست لە کاروباری جیهانی عەڕەب و حەماس وەردەدەن ، موتەکی پێی دەڵێت کە ” حەماس موسڵمانن ”، بەڵام مەلیک عەبدوڵا دژی دەوەستێتەوە پێی دەڵێت : ” نا، ئەوان عەڕەبن . ئێوەی فارس هیچ پەیوەندییتان بە مەسەلەکانی دونیای عەڕەبەوە نییە ”. موتەکی داوادەکات پەیوەندییەکانیان باشبکەن ، بەڵام مەلیک یەک ساڵ مۆڵەتیان پێدەدات کە دوای ئەو ساڵە پەیوەندییەکانیان باش نابن .
مەلیک عەبدوڵا وا وەسفی ئێرانی کرد : ” دراوسێیەک نییە کە بتەوێت بیبینیت . بەڵکو دراوسێیەکە دەبێت خۆی لێ دور بگریت .”
ئێستا لە باکور و باشوری سعودیە هێزە میلیشیا شیعییە پڕۆکسییەکانی ئێران نەک هەر چالاکن و هەوڵی فراوانخوازیی زیاتریش دەدەن ، بەڵکو هەڕەشەیەکی جدیین لە داهاتودا ئەگەر پێکدادانی ئێران و سعودیە دروستببێت . هەروەها ، ئەگەر راپەڕینێکی جەماوەریی شیعیی دروستببێت لە سعودیە کە ٪١٠-١٥ی ئەو وڵاتە پێکدەهێنن ، ئەوا تێکدانی باری ئاساییشی سعودیە لەلایەن هێزە پڕۆکسییەکانی ئێرانەوە زۆر ئاسانتر دەبێت کە بە چەند سەعاتێکی کەم لە سنورەکانی یەمەن لە باشور و عێڕاق لە باکور دەگەنە ریازی پایتەخت ..
ئێستا سعودیە لەوپەڕی بێهیواییدا بە دوای گێڕانەوەی هەژمون دایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا . سعودیە لە ناوچەکەدا لە قەیرانێکی قوڵ دایە بە هۆی گەشەکردنی ئێران و کشانی بەرەو یەمەن لەڕێی حوسییەکان ، لوبنان لەڕێی حیزبوڵا ، عێڕاق لەڕێی زۆرینەی شیعە و راگرتنی حکومەتی بەشار ئەسەد لە سوریا . لە بەحرەین زۆرینەی شیعە دەچەوسێندرێتەوە و لە دوای ٢٠١١ و سەرهەڵدانی بەهاری عەڕەبیی ، سعودیە بە زەبری هێز راپەڕینی شیعەکانی دامرکاندەوە . لە ناوخۆی سعودیەشدا ، شیعەکان دەچەوسێندرێنەوە و سعودیە سیاسەتێکی مەزهەبیی توند پەیڕەودەکات .
ئەوەی بۆ ئەمریکا گرنگە ، پاراستنی هاوسەنگییە لەنێوان ئەو دو هێزە و تورکیادا . ئەمریکا نایەوێت ململانێکان بتەقنەوە ئاستی پێکدادانی سەربازیی ، بەڵام هەبونی ئەو شەڕە ساردە بازاڕی چەکی ئەمریکیی لە سعودیە گەرمتر دەکات و ئێرانیش نەرمتر دەکات لە رێککەوتنی چەکی ناوەکیی . تورکیاش وەک هاوپەیمانێکی ئەمریکیی، لە ترسی ئەوەی ئێران جێی ئەو هاوپەیمانێتییە بگرێتەوە ، هەوڵدەدات پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمریکادا باشتر رابگرێت و ببێتە بەشێک لە بەرەی دژە تیرۆر و هاوکاریکردنی زیاتری ئەمریکا لە شەڕی لە داعش .

ململانێی شیعە و سونە یان ململانێی ئێران و سعودیە ؟
ئەو ململانێیەی ئێستا لەنێوان ئێران و سعودیەدا هەیە ، لای زۆرێک لە شارەزایانی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ناوخۆی کوردستان ، ناوچەکە و جیهان بە ململانێی شیعە و سونە دادەنرێت وەک دو مەزهەبیی دژ – بە – یەکی ئیسلام . رەگی ئەو ململانێیە دەگەڕێننەوە بۆ رۆژانی کۆچی دوایی پێغەمبەر ( د . خ ) و دروستبونی ” ناکۆکی ” ی لەسەر دانانی جێنشێنی پێغەمبەر . هەندێک پێیان وایە ئەو ململانێیە ململانێیەکی شیعیی- سونییە کە هەردوکیان ” تێنون بە خوێنی یەکتر ”. لە بەرانبەردا ، زۆرێکیش ئەو ململانییە بەتەواوی بە ململانێیەکی سیاسیی و پێکدادانی بەرژەوەندییەکان و نیگەرانییە جیۆپلۆتیکییەکان دەبینن .
ئەوەی رودەدات لەنێوان سعودیە و ئێراندا پەیوەندییەکی کەمی بە هەردو مەزهەبی شیعە و سونەوە هەیە . ئێران و سعودیە دو وڵاتی نوێن کە لەسەر بنەمای دەوڵەت – نەتەوە دامەزراون نەک لەسەر بنەمای مەزهەب و دین . تا ساڵی ١٩٧٩ و سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران بە سەرکردایەتیی ئایەتوڵا خومەینی ، کەمترین ململانێی مەزهەبیی لەنێوان ئەو دو وڵاتەدە هەبوە . شای ئێران حکومەتێکی عەلمانیی بو نەک مەزهەبیی . بە سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران و راگەیاندنی دژایەتیی بۆ مەلەکییەت و لەناوبردنی مەلەکییەت ، سعودیەش بزوتنەوەی وەهابیزمی گەشەپێدا . لەو کاتەوە هەردو شیعیزم و وەهابیزم دژ – بە – یەک لە ململانێیەکی قوڵ دان . لە دیدی وەهابیزمەوە شیعە ” رەتکەرەوەن ” لە بێبڕواکانیش خراپترن . لە دیدی شیعیزمیشەوە بە هەمان شێوە وەهابیزم مەترسییەکی گەورەیە بۆ سەر شیعە و بەرهەمهێنەری تێرۆرن .
ئەوەی ئێستا لەنێوان سعودیە و ئێران دەگوزەرێت رکابەرییەکی گەورەی دەستەڵاتدارێتیی و فراوانخوازییە بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەراستدا. هەر وڵاتێکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابەشبۆتە سەر مەزهەبی جیاواز کە بۆ پاراستنی لێڤرجی سیاسیی خۆیان ، خۆیان دەدەنە پاڵ هاوپەیمانە مەزهەبییەکەیان ؛ سونەکان پاڵدەدەنە سعودیە و شیعەکانیش پاڵدەدەنە پاڵ ئێران . ئەو دابەشبونە لە یەمەن ، لوبنان ، عێڕاق و سوریادا شەڕێکی خوێناویی گەورەی دروستکردوە کە ئێران و سعودیە لەڕێی هێزە پڕۆکسییەکانیانەوە [ هێزی دەسکەلا کە بە بریکاریی شەڕدەکەن ] بەکاریاندێنن . ئەو پێکدادانە هێشتا بەردەوامن و ئەنجامەکەی هێشتا تەواونەبوە ، بەڵام تا ئەو ساتەش ئێران براوەیە .

کاریگەریی ململانێ ناوخۆییەکانی سعودیە و ئێران لە خۆشکردنی ئاگری شەڕی مەزهەبیی
ململانێ ناوخۆییەکانی سعودیە و ئێران هۆکارێکی گەشەکردن و گەشەپێدانی ململانێی سعودیە و ئێران و زەقکردنەوەی ململانێی سونە و شیعەن . سعودیە لە سەرەتای ئەمساڵدا ، شێخ نەمر ئەلنەمری لەسێدارەدا . ئەمە دەنگدانەوەیەکی گەورەی ناوخۆیی و ناوچەیی و دونیای بەدوای خۆیدا هێنا . لە بەرانبەردا ، کۆنزەرڤاتیڤ و باڵی توندڕەوی ئێران کاردانەوەی توندیان هەبو بەرانبەر سعودیە و باڵیۆزخانەی سعودیەیان ئاگردا .
لە ناوخۆی سعودیەدا ، مەلیک سەلمان کە تەنها چەند مانگێکە جێی مەلیک عەبدوڵای گرتۆتەوە ، دەیەوێت وێنەی ناسیۆنالیستانەی خۆی گەشەپێبدات . کوڕەکەی کە بۆتە وەزیری بەرگریی ، بە ئەستێرەیەکی بریسکاوەی سیاسەت و ئابوریی سعودیە دادەنرێت ، هەرچەندە کەلە رەق و توندڕەو و دژە شیعە و لاسارێکی سیاسییە . دەگوترێت ئێستا کوڕەکەی مەلیک سەلمان ، محەمەد بن سەلمان ، سیاسەتی سعودیە دادەڕێژێت . هەر خۆشی بو هاوپەیمانێتیی ئیسلامیی دژی داعش راگەیاند . ئەو دەیەوێت لەڕێی دوژمنایەتیی شیعە و ئێران ، رای گشتیی سعودیە بباتەوە دژ بە نەیارەکانی خۆی لەناو بنەماڵەی ئال سعوددا . هەروەها ، کێشەی بێکاریی کە ئێستا رێژەی بێکاریی گەیشتۆتە ٪٢٠-٢٥ و داتەپینیی ئابوریی بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە بشارێتەوە . هەرچەندە محەمەد بن سەلمان دەیەوێت سیستەمی ئابوریی سعودیە بگۆڕێت و کۆمپانیای ئارامکۆ کە خاوەنی گەورەترین یەدەگی جیهانە بە ٢٥٠ ملیار بەرمیل نەوت و نرخی زیاد لە سێ تریلیۆن دۆلار بە پشک بکات . ئارامکۆ یەکێکە لە یاریکەرە هەرە سەرەکییەکانی گەمەکردن بە نرخی نەوت لە بازارەکانی جیهاندا .

سوریا خاڵی پێکدادان
دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێڕاق ، سعودیە هێندەی دی نیگەران بو لەوەی کە ئێران گەشەی زیاتر دەکات . بە کشانەوەی ئێران لە ئەمریکا ، سعودییەکان پێیانوایە ئەمریکا عێڕاقی پێشکەشی ئێران کرد . لە دوای سەرهەڵدانی بەهاری عەڕەبیش ، ئەمریکا جارێکی تر سعودییەکانی توڕە و نیگەران کرد بە پشتیوانیکردنی هاتنی ئیخوان موسلیمین بۆ سەر حکوم لە تونس و میسڕ . هەرچەندە سعودیە سەرکەوتو بو لە گێڕانەوەی حوکمڕانیی میسڕ بۆ ژێر دەستەڵاتدارێتیی نزیکانی خۆی ، بەڵام کەوتنی حوسنی موباڕەک ئەگەری کەوتنی بنەماڵەی ئال سعودیشی دروستکرد .
دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی خەڵکی سوریا ، سعودیە پشتیوانیی لابردنی بەشار ئەسەدی نزیک لە ئێران و عەلەویی کرد . لەڕێی هێزە پڕۆکسییەکانیەوە هەوڵیدا ئەسەد بڕوخێت . سعودیە شارەزاییەکی ئەوتۆی نییە لە رێکخستن و چەکدارکردن و ئاراستەکردنی هێزە پڕۆکسییەکانی . بەڵام ئێران ئەزمونێکی دور و درێژی ٣٠ ساڵەی هەیە لە کۆنترۆڵکردن و ئاراستەکردن و پڕچەککردنی هێزە پڕۆکسییەکانی . سعودیە تەنها پارە دەبەشێتەوە و دواتر نازانێت ئەو پارەیە و چەکە کێ پێ قەڵەو دەبێت وەک لە مەسەلەی بەرەی نوسرە و داعش رویدا ، بەڵام ئێران نەک هەر پڕ چەکیان دەکات ، بەڵکو راوێژکارەکانی خۆشیان لە گۆڕەپانەکە بەشداریی پێدەکات .
لە سەرەتادا ئەمریکاش پشتیوانیی روخانی ئەسەد بو ، بەڵام لە ٢٠١٣ کاتێک دڵنیابو کە ناتوانێت لەڕێی ئۆپۆزسیۆنی سورییەوە ئەسەد بڕوخێت و ئۆپۆزسیۆنی سوریی لەلایەن هێزە تێرۆریستەکانەوە کۆنترۆڵکرا ، ئەمریکا نەک هەر پشتیوانییەکانی راگرتن و بڕیاری پڕچەککردن و مەشقپێکردنی راگرت ، بەڵکو لەڕێی روسیا و ئەڵمانیاوە زانیاریی هەواڵگرییشی پێشکەش بە سوپای بەشار ئەسەد کرد تا هێزەکانی دژ بە بەشار ئەسەد کە ئەمریکا بە تێرۆریستیان دەزانێت بەرانبەر ئەسەد سەرکەوتن بەدەستنەهێنن .
ئەنجومەنی ئاساییش لەسەر داهاتوی سوریا گەیشتە رێککەوتنی ژمارە ٢٢٥٤ کە ویستی روسیا و ئێرانی تێدا جێکرایەوە بەوەی ئەسەد لە سەرەتادا ناڕوات . ئەمە دژ بە ویستی سعودیە و تورکیا بو . بڕیارە گفتوگۆکانی لایەنەکان بۆ کۆتاییهێنان بە شەڕی پێنج سالەی سوریا لە ٢٥ی ئەم مانگەدا لە جنێڤی سویسڕا ، لەسەر بنەمای بڕیاری ژمارە ٢٢٥٤ی ئەنجومەنی ئاساییش دەستپێبکەن . لە گفتوگۆکاندا هەردو وڵاتی نەیار ، سعودیە و ئێران بەشداردەبن . خۆشبەختانە هەردولا رایانگەیاندوە کە تێكچونی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانیان کاریگەریی لەسەر دانیشتنەکە نابێت . ئەمڕۆ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دوژمنەکانی ئێران و ئەمریکا ، دوژمنی هاوبەشن لە وێنەی داعش و بەرەی نوسڕە و ئەحراڕ و شام . ئەو هێزانەشی کە ئەمریکا بە دوژمنی خۆیان دەزانێت و دۆستی ئێرانن ، لە وێنەی حیزبوڵا ، ئێران تا رادەیەک کۆنترۆڵی بەسەردا هەن کە ئەوەش دیسان بۆ ئەمریکا گرنگە . جگە لە شیعە و کورد ، هیچ وڵاتێک و لایەنێک لە ناوچەکەدا دوژمنی راستەقینەی داعش نین . تەواوی دەوڵەتە سونەکانی ناوچەکە جگە لە قاعیدە هیچ هێزێکی دیکەی سونیی تێرۆریست کە شەڕی بەشار ئەسەد دەکات بە دوژمنی راستەقینەی خۆیان دانانێن .

کورد چی بکات ؟
ئەگەر بۆ زلهێزێکی وەک ئەمریکا بێلایەنیی لە ململانێی سونە – شیعەدا بژاردەی هەرە باش بێت ، ئەوا بۆ کورد تاکە بژاردەیە .
کورد ئەمڕۆ لە سێ پارچەی کوردستاندا لەناو دڵی ململانێکان و پێکدادانەکان دایە . ئێمە دەبێت هێزی خۆمان بزانین . ئەمڕۆ لە ناوچەکەدا ئەکتەرە نادەركەوتییەکان هێندەی دەوڵەتەکان، زیاتریش، کاریگەرن . ئەگەر کورد نەبێتە خاوەنی ستراتیژێکی نیشتیمانیی ، نەتەوەیی و یەکگرتو ، زەحمەتە لەناو دەستە ئاسنینەکانی ناو ململانێکەدا سەلامەت دەربچێت .
کاتێک دو فیل شەڕدەکەن ، گژوگیاکە زۆرترین زیانی پێدەگات . کورد هیچ قازانجێک لە تەقینەوەی ململانێکان ناکات بۆ شەڕێکی گەورەی خوێناویی نێوان ئێران و سعودیە .
تورکیا کە چەند ساڵێک لەمەوبەر خەونی براگەورەیی جیهانی ئیسلام و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هەبو ، ئەمڕۆ بە براگەورەیی سعودیە رازییە . دۆخی تورکیا دۆخێکی ناسکە . سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەکەی تورکیا شکستیخواردوە . پارتیی کرێکارانی کوردستان ئەمڕۆ پشتیوانیی خۆسەریی دیموکراتیی دەکات کە گەل رایگەیاندوە . نابێت پاشەکەشە لەو راگەیاندنە بکرێت مەگەر بە دەستپێکردنەوەی گفتوگۆکانی ئاشتیی نەبێت . کۆمەڵگای نێودەوڵەتیی لە تورکیا نیگەرانە بەڵام بە هۆی شەڕی داعشەوە بێدەنگییان هەڵبژاردوە . تورکیا کە لە بەرەی داعش و سعودیەیە و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران و روسیا لەوپەڕی خراپیی دان ، دەکرێت ببنە هۆکارێک بۆ پشتیوانیی لە کورد لە داهاتوی سوریا . لە ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕی گەورەتریش ، روسیا پەنجەرەیەکی باش دەبێت بۆ راکێشانی چەک .
لە رۆژئاڤای کوردستان ، هێڵی سییەم لەسەر بنەما و پرەنسیپی بەرژوەندیی گشتیی دەرگای کراوەیە بۆ پەیوەندی لەگەڵ هەمو هێزێک بە مەرجی پرەنسیپی هاوبەش و بەرژوەندیی گشتیی . یەکێک لە گرنگترین پیۆرییەکانی هێڵی سێیەم ” پیۆری گوڵە ” کە گوڵ بۆ پاراستنی خۆی دڕک دەردەکات تا خۆی پێ بپارێزێت . هەر کۆمەڵگەیەک پاراستنی نەبێت هەم لە ناو دەچێت یان لە باشترین حالەتیدا دەخرێتە خزمەتی هێڵی یەکەم و دوەمەوە . رۆژئاڤای کوردستان باشترین نمونەی هێڵی سێیەمە . هێڵی سێیەم لە ئاستی لۆکاڵدا و لە حالەتی ئاڵۆزیی لە وڵاتێکدا کە هێزی ئۆپۆزیسیۆنی وابەستەی دەرەوە هەبێت ، سێیەمە نە هێزی دەوڵەتە کە یەکەمە و نە هێزی ئەو ئۆپۆزیسیۆنەیە کە وابەستەی دەرەوەیە وەک دۆخی سوریا. رۆژئاڤا توانیویەتی لە نێوانی بەرەی روسیا و ئەمریکادا هێڵی سێیەم هەڵبژێرێت کە لای هەردولا پەسەند بوە .
لە باشوری کوردستاندا ، پێویستە کورد لەبری روکردنە ریاچ و ئەنقەرە ، روی بەرەو بەغداد بێت .
خەریکە ئاگری شەڕی سونە و شیعە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هۆی پێکدادانی بەرژەوەندییە سیاسیی و ئابوریی و جیۆپۆلۆتیکییەکانی ئێران و سعودیە باشوری کوردستانیش دەگرێتەوە . کورد لە عێڕاقدا نابێت دژی هیچ لایەنێک بێت ، نە سونە و نە شیعە بەڵام هاوپەیمانێتیی لەگەڵ شیعە بەرژەوەندیی زیاتری بۆ کورد پێیە . بەردەوامیدان بە هاوپەیمانێتیی هێزە نیشتیمانییە شیعییەکان لە عێڕاق باشترین رێگایەکە بۆئەوەی کورد پێیدا بڕوات چونکە لە عێڕاقدا شیعە بە زۆرینە دەمێنێتەوە کە حوکمڕانێتیی لە دەستیاندا بۆ دورمەودایە . لە شەڕی تێرۆری داعشدا شیعە پشتیوانیی ئەمریکای هەیە و کورد نابێت لەو هاوپەیمانێتییە دوربکەوێتەوە بۆئەوەی هێزی پێشمەرگە بتوانێت چەک و بودجەی پێویست وەربگرێت . لەسەر ئاستی ناوچەکەشدا ، پێویستە باشور بەردەوامیی بدات بە باشکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران و تورکیا لەسەر بنەمای رێزی هاوبەش و بەرژەوەندیی دولایەنە . بێگومانیش نابێت چیتر سیاسەتی ناوچەیی سیاسەتی حیزب بێت .

سەرچاوە – پاسەوان

بەکلیکێک لەسەر سمبولەکانی خوارەوە ، ئەم بابەتە دەگات بە هاوڕێکانت

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت