دکتۆر جه‌بار قادر : کۆماری باشکوردستان  .

Avatar photo

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

به‌ر له‌ چه‌ند ساڵێک براده‌ریکی کوردی ڕووسیا زۆر به‌ گه‌رمی باسی له‌ کۆمارێک به‌ نێوی باشکوردستان ده‌کرد له‌ ڕووسیای فیدیرالی . که‌س له‌ ئێمه ‌، ئه‌وانه‌ی گوێمان لێده‌گرت ، شتێکی له‌و ‌باره‌وه‌ نه‌ژنه‌وتبوو . پێم سه‌یر بوو کۆمارێکی وا هه‌بێ و ئێمه‌ ئه‌وه‌نده‌ لێی بێ ئاگا بین ، به‌ تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی ساڵانێکیان له‌ یه‌کێتی سۆڤیه‌تی جاران و ڕووسیای دوای پیریسترۆیکا و گڵاسنه‌ست به‌سه‌ر بردووه‌ . ئه‌و براده‌ره‌ ، که‌ ناوه‌که‌یم له‌ بیر کردووه ،‌ ده‌یوت له‌ گه‌ڵ هه‌ندێ له‌ که‌سانی شاره‌زای ئه‌و کۆماره‌ قسه‌ی کردووه‌ و ئه‌وان پێیان وتووه‌ که‌ ناوی وڵاته‌که‌یان باشکوردستانه ‌، به‌ڵام کراوه‌ به‌ باشکۆرتۆستان . به‌ بۆچوونی ئه‌و براده‌ره‌ بێت ده‌بێ‌ ئه‌وه‌ له‌ ژێر فشاری تورکیادا کرابێت ‌. هه‌ر ئه‌و کاته‌ هه‌ندێک گه‌ڕام به‌ دوای زانیاریدا له‌و باره‌ی باشکوردستانه‌وه‌ و له‌ یه‌ک دوو کوردناسی دیاری ڕووسیا وه‌کو ڵازه‌رێف و هه‌سراتیانم پرسی ، وه‌ڵامه‌که‌یان ئه‌وه‌ بوو که‌ شتی وا نیه ‌. ئه‌و ڕۆژانه‌ گه‌ڕان به‌دوای زانیاریدا کارێکی ئاسان نه‌بوو وه‌کو ئێستا .

مه‌سه‌له‌که‌م له‌ بیر کرد و له‌ دڵی خۆمدا وتم وادیاره‌ ئه‌مه‌ش خه‌یاڵێکی خۆشی کوردانه بوو ، که‌ زۆر ده‌وڵه‌مه‌نده‌ بۆ چیرۆکی سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ . ساڵانێک به‌سه‌ر ئه‌و چیرۆکه‌دا‌ تێپه‌ڕین بێ ئه‌وه‌ی شتێکی نوێ له‌ باره‌ی باشکوردستانه‌وه‌ بژنه‌وین . له‌م ڕۆژانه‌دا ئه‌و براده‌ره‌م له‌ ڕیپۆرتاژێکدا له‌ یه‌کێ له‌ که‌ناڵه‌ ڕووسییه‌کان به‌رچاو که‌وت . خوا هه‌ڵناگرێ به‌هه‌مان هه‌ستی گه‌رمی کوردانه‌وه‌ قسه‌ی ده‌کرد . ئه‌م جاره‌یان ده‌یویست ڕووسه‌کان به‌وه‌ قایل بکات که‌ هاوکاری کورد بکه‌ن و هه‌قیان به‌سه‌ر هیچه‌وه‌ نه‌بێ . زوو زوو ده‌یوت ” با دونیا به‌س یارمه‌تی کوردان بدات و ئیتر هه‌قێ نه‌بێ ، بزانه‌ ئه‌وان چۆن ئاسایش و سه‌قامگیری بۆ هه‌موو ڕۆژهه‌ڵات ده‌گێڕنه‌وه”‌. ده‌رکه‌وتنی له‌ ناکاوی ئه‌و براده‌ره‌ باس و خواسی کۆماری له‌ بیرکراوی باشکوردستانی وه‌بیر هێنامه‌وه . له‌ ئه‌نجامی گه‌ڕانێکی که‌مدا ئه‌م زانیارییانه‌م له‌ لا گه‌ڵاڵه‌ بوون، پێمخۆشه‌ بیخه‌مه‌ به‌ر دیدی ئێوه‌ی به‌ڕێزیش . 

کۆماره‌که‌ ناوی” باشکۆرتۆستانه‌”، کۆمارێکی ئۆتۆنۆمییه‌ له‌ ڕووسیای فیدیرالی ، ده‌که‌وێته‌ هه‌رێمی ئۆراڵ، پایته‌خته‌که‌ی شاری ئوفایه و به‌ گه‌لی به‌شکیره‌وه‌ ناو نراوه ‌. به‌ڵام ئه‌م ناوه‌ نوێیه‌ و ناوی ئه‌م کۆماره‌ چه‌ند جارێک گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‌. بۆ یه‌که‌مین جار له‌ نۆڤه‌مبه‌ری 1917، واتا چه‌ند ڕۆژێك دوای شۆڕشی ئوکتۆبه‌ر، به‌ نێوی “ده‌ڤه‌ری ئۆتۆنۆمی نه‌ته‌وه‌یی باشکوردستان ” ڕاگه‌یاندرا . واتا قسه‌ی براده‌ره‌که‌مان بنه‌مایه‌کی هه‌بوو ، چونکه‌ ناوه‌که‌ باشکوردستانه‌ نه‌ک باشکۆرتۆستان . نازانرێ ئه‌م ناوی باشکوردستانه‌ له‌ کوێوه‌ هاتووه‌ و چۆن له‌و کۆماره‌ ئۆتۆنۆمییه‌ نراوه‌ . ئایه‌ له‌ په‌له‌ په‌لی به‌لشه‌ڤییه‌کاندا تێکه‌ڵی و پێکه‌ڵی دروست بووه‌ له‌ گه‌ڵ کوردستانی ئازه‌ربایجاندا ؟. ئه‌وه‌ی ئازه‌ربایجان قه‌زایه‌ک بوو به‌ ناوی کوردستان و پایته‌خته‌که‌ی لاچین بوو و له‌ ساڵانی 1923 – 1929 له‌ ئارادا بوو و له‌ ساڵی 1929 له‌ ژێر په‌رده‌ی گۆڕانکاری و سه‌رله‌نوێ ڕێکخستنه‌وه‌ی سیسته‌می کارگێڕی له‌ به‌ین برا . هه‌رێمی کوردستانی ئازربایجان زۆر جار له‌ سه‌رچاوه‌کاندا به‌ کوردستانی سور ناوی ده‌برێت . به‌ڵام ئه‌مه‌یان له‌ که‌فکاز ( قه‌وقاز ) بوو و باشکوردستان‌ له‌ هه‌رێمی ئۆڕاڵ و ڤۆڵگا بوو‌. کوردستانی سور ده‌ڤه‌ری نه‌گۆڕنه‌ – قه‌ره‌باخی له‌ ئه‌رمه‌نستان جودا ده‌کرده‌وه‌ . له‌ ساڵانی 1988 – 1994 ئه‌رمه‌ن و ئازه‌ری شه‌ڕیان بوو له‌ سه‌ر ئه‌م هه‌رێمه . ئێستاش کێشه‌که‌ هه‌ر به‌ هه‌ڵواسراوی ماوه‌ته‌وه‌ . نه‌گۆڕنه‌ – قه‌ره‌باخ له‌ ژێر ده‌ستی ئه‌رمه‌نه‌کانه ‌، هه‌رچه‌نده‌ ده‌که‌وێته‌ نێو خاکی ئازه‌ربایجانه‌وه‌ . ئێستا که‌س باسی کورد ناکات وه‌کو ئه‌وه‌ی له‌وێ هه‌ر نه‌بووبێ .

له‌ 20 مارتی 1919 له‌ ئه‌نجامی ڕێکه‌وتننامه‌یه‌کدا له‌ نێوان ده‌سه‌ڵاتی سۆڤیه‌تی و حکومه‌تی خۆجێی به‌شکیریا ناو‌ی باشکوردستان کرا به‌ کۆماری ئۆتۆنۆمی سۆڤیه‌تی سۆسیالیستی به‌شکیریا . به‌شکیریا به‌ یه‌که‌مین ده‌ڤه‌ری جوگرافی ئۆتۆنۆمی له‌ نێو ڕووسیای فیدیرالیدا ده‌ژمێردرێت. له‌ 11 ئوکتۆبه‌ری 1990 ناوی ئه‌و کۆماره‌ ئۆتۆنۆمییه‌ سۆڤیه‌تییه‌ گۆڕا و بوو به‌ کۆماری سۆسیالیستی باشکۆرتۆستان و له‌ 22 شوباتی 1992 به‌ کۆماری باشکۆرتۆستان .

ژماره‌ی دانیشتوانی زیاتر له‌ چوار ملیۆنه‌. پانتایی جوگرافی باشکۆرتۆستان 142،947 کم . زمانی ڕه‌سمی به‌شکیری و ڕووسییه‌ . سه‌رۆکی کۆمار: ڕۆسته‌م خامیتۆف (ده‌توانێ حامیدۆف یا حه‌میدۆف بێت) ، سه‌رۆک وه‌زیرانیشی ڕۆسته‌م مه‌ردانۆفه‌ . ئالا و مارشی نه‌ته‌وه‌یی خۆی هه‌یه .

له‌ سه‌رچاوه‌ مێژووییه‌ کۆنه‌کاندا، که‌ به‌ زمانی عه‌ره‌بی و فارسین ، باشکۆرتۆستان به‌ باشگورد ، باشگیردیا ، باسکاردیا ، باشگیرد و هه‌ندێ ناوی تری له‌م جۆره‌ نێوی هاتووه‌ . مێژوونووسانی وه‌ک فه‌زڵه‌ڵا ڕه‌شیده‌دین ، ئه‌حمه‌د ئیبن فه‌زڵان،  ئه‌لبه‌لخی و هه‌ندێ گه‌ڕیده‌ و نووسه‌ری ئه‌وروپاییش باسیان له‌ وڵاتی به‌شکیره‌کان کردووه‌. له‌ سه‌ده‌کانی شازده‌ و حه‌ڤده‌ بووه‌ به‌ به‌شێك له‌ ڕووسیا . به‌ر له‌وه‌ش شه‌ڕی زۆری له‌ دژی مه‌گۆله‌کان کردووه ‌.

دانیشتوانی ئه‌م کۆماره‌ ئۆتۆنۆمییه‌ له‌م گه‌لانه‌ پێهاتوون : ڕووس 36،1% ، به‌شکیر 29،5%، ته‌تار 25،4%، چوڤاش 2،7%، ماریتس 2،6% و ئۆکراینی 1% و 2،7% دانیشتوانی دیکه‌ی سه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ی جیاواز . له‌و ده‌ڤه‌ره‌ی که‌ کۆماری باشکۆرتۆستانی تێدا هه‌ڵکه‌وتووه‌ نوێنه‌رانی زیاتر له‌ 120 نه‌ته‌وه‌ و گروپی ئه‌تنیکی جیاواز ده‌ژێن. باشکۆرتۆستان سروشتێکی جوان و دڵرفێنی هه‌یه‌ و زۆر جار له‌ ڕووسیا به‌ سویسرای دووه‌م نێوی ده‌به‌ن و گه‌لێ گه‌شتیار ڕووی تێده‌که‌ن ، به‌ڵام گه‌شتیاریی نه‌بووه‌ به‌ پیشه‌سازییه‌کی پێشکه‌وتوو، بۆیه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ڕووسیا نێوبانگی نیه‌‌ . 67% دانیشتوان باشکۆرتۆستان موسوڵمانی سوننه‌ مه‌زهه‌بن و 22% کرستیانی پراڤه‌سڵا‌ڤیانن (ئه‌رته‌دۆکسن) ، زیاتر له‌ هه‌زار مزگه‌وت و 200 کلیسا له‌و وڵاته‌ هه‌ن .

زمانی به‌شکیری سه‌ر به‌ گروپی زمانه‌ تورکییه‌کانی ئۆڕاڵه‌ و له‌ سێ دیالێکتی سه‌ره‌کی پێکهاتووه‌ : دیالێکتی ڕۆژهه‌ڵاتی، باکوری ڕژئاوایی و باشوری . زمانی به‌شکیری له‌ ساڵی 1920 هاوشانی زمانی ڕووسی زمانی ده‌وڵه‌ته‌ له‌م وڵاته ‌.

پێویسته‌ لێره‌دا‌ ئاماژه‌ به‌و ڕاستییه‌ بکه‌ین ، که‌ له‌ نێو دانیشتوانی ئه‌م کۆماره‌دا باسی له‌ کورد نه‌کراوه‌ . ئه‌وانه‌شی شاره‌زاییه‌کی که‌میان له‌ باره‌ی یه‌کێتی سۆڤیه‌تی جاران و ڕووسیای ئه‌وڕۆه‌وه‌ هه‌یه‌ ده‌زانن که‌ کورده‌کانی ئه‌وێ له‌ کۆماره‌کانی ئه‌رمه‌نستان ، گورجستان ، ئازه‌ربایجان ، کازاخستان، تورکمه‌نستان ، کیرگیزیا ده‌ژێن . له‌ دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت و په‌ره‌سه‌ندنی کێشه‌ و ململانێی نه‌ته‌وه‌یی و باری سه‌ختی ئابوری کۆماره‌کانی که‌فکاز ، ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ کوردانی ئه‌و وڵاتانه‌ ڕوویان له‌ ده‌ڤه‌ر و شاره‌ گه‌وره‌کانی ڕووسیا و ئۆکراینا کردووه‌ .  

بەکلیکێک لەسەر سمبولەکانی خوارەوە ، ئەم بابەتە دەگات بەهاوڕێکانت

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت