فەوزی ڕەمزی : ساڵ و ڕۆژمێری ( کوردی ،، عارەبی ،، زاینی ،، ئێرانی ) .
بەشی چوارەم :
ساڵی هەتاوی ( خورشیدی ) واتە ساڵی ئێرانی .
ئەم رۆژمێرە بە شێوەیەکی بەربڵاو لە ئێران و ئەفغانسان / دا پەیڕەو دەکرێت. ساڵی هه‌تاوی ( خورشیدی ) له بنه‌ڕه‌تدا دەگەڕێتەوە بۆ سەرودەمانی بابلی و كلدانییه‌كان كه یەکێك بوون لە شارستانییه‌تێكی کۆن و دێرین . پارسەکان لە پێشدا ڕۆژمێری تایبەتی خۆیان هەبوو کە مووگە زەردەشتییەکان زۆر بە وردی دایان ڕشتبوو ، بەڵام کاتێك ئیسلام ناوچەکەی گرت و لەبەر بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان کە بەرامبەر وەرگرتنی باج و خەراج و جزییە ، هاتن هەموو ڕۆژمێرکانی تریان لابرد و ڕۆژمێری کۆچی / یان بەسەردا سەپاندن .
بەڵام لە کۆتایی سەدەی پێنجەمدا و لە سەرودەمانی ( جەلالە ئەلدین مەلەكشای سەلجووقی ) دا ڕۆژمێرێکی نوێیان تایبەت بە خۆیان هێنایە ئاراوە . جەلالەدین شا داوای لە ” عومەر خەیام ” ی شاعیر و ماتماتیکزان و ئەستیرەناسی بەناوبانگ کرد کە هەوڵی بخاتەگەر لەم بوارەدا ، ئەویش بە یارمەتی و هاوکاری چەندین زانا و ئەستێرەناسی ئەو سەردەمە هەستان بە دانان و رێکخستنی ئەو ڕۆژمێرە کە هەتا ئێستایش هەر بە ” ڕۆژمێری جەلالی ” دەناسرێت . ئەوەی شایانی باسی لێوەکردنە ئەوەیە ، کە ڕێژەی هەڵە لە ڕۆژمێرەکەی عەمەر خەیام و ئەو کۆمەڵە زانایانەدا ئەوەیە بە هەر ڕۆژێك لە 3.8 ملیۆن ساڵدا بەرامبەر بە ڕێژەی هەڵە لە ڕۆژمێری زاینییدا ئەگاتە ڕۆژێك لە 3300 ساڵدا . لەو ڕۆژمێرەدا ساڵ لە 12 مانگ پێکهاتووە و مانکیش 30 ڕۆژ بوو بەڵام لە کۆتایی ساڵدا ( 5 ڕۆژ ) بە زیادە دەمایەوە و لە ساڵی پڕیشدا ( leap year) ئەوا( 6 ڕۆژ ) بە زیاد دەمایەوە . ئەم ڕۆژمێرە تا سەرودەمانی ( ڕه‌زاشای په‌هله‌وی ) ، کاری پێدەکرا ، بەڵام له ساڵی 1925دا ڕۆژژمێرێك كه هەر له‌سه‌ر بنه‌مای ڕۆژژمێری جه‌لالی ئاماده كرابوو ئاراسته‌ی په‌رله‌مانی ئێران كرا و بوو به ڕۆژژمێری دەوڵەتی ئێران . ئەم ڕۆژژمێرە به‌گوێره‌ی سووڕی زه‌وی به ده‌وری خۆردا ( خورشید ) داڕێژراوه ، بۆیه پێی ده‌ڵێن : ڕۆژژمێری خورشیدی واتە هه‌تاوی . هه‌ر ساڵێك نزیکه‌ی 365 ڕۆژ ، 5 کاژێر و 49 خوله‌که .
یه‌كه‌م ساڵی ڕۆژژمێره‌كه :
ساڵی ده‌ستپێكی ئه‌و ڕۆژژمێره ، واته ساڵی یەکی ڕۆژژمێره‌كه ، ئه‌و ساڵه‌یه كه پێغه‌مبه‌ری ئیسلام (د.خ.) له شاری مه‌كکە / وه كۆچده‌كات بۆ شاری مه‌دینه ( ساڵی 622 ی زایینی ، لای هەندێکیش دەڵێن ساڵی 621 ) بوو . هه‌ر بۆیه به ساڵی هه‌تاوی ده‌ڵێن : ساڵی کۆچیی هه‌تاوی یان هجری شمسی .
بەڵام ئەوەی گرنگە دەمەوێت باسی لێوە بکەم ئەوەیە کە شای ئێران ( موحه‌مه‌د ڕه‌زا په‌هله‌وی ) ، ویستی ساڵی یەکی ڕۆژژمێره‌كەیان بكاته كاتێك كه ئیمپراتۆریی ماد هەرەسی هێنا و ڕووخێنرا و ئەوجا پاشایه‌تیی ” هه‌خامه‌نشی پارس ” بۆ یه‌كه‌م جار له ئێراندا ده‌سه‌ڵاتی گرته ده‌ست .
له ڕێكه‌وتی 24 / 12 / 1354 مه‌جلیسه‌كانی پەڕلەمان و پیران بڕیاریان دا كه ده‌ستپێكی ڕۆژژمێری ئێرانی ببێته ده‌ستپێكی پاشایه‌تیی كوروش ( یه‌كه‌م پاشای هه‌خامه‌نشی كه ئیمپراتۆریی ماد / ی ڕووخاند و به‌و جۆره پارسه‌كان ده‌سه‌ڵاتیان گرته ده‌ست ) .
له ده‌ستپێكی ساڵی 1355دا ڕۆژژمێری پاشایه‌تی به‌كارهێنرا و بوو به ساڵی 2535ی پاشایه‌تی . به‌ڵام به سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی ئێران كه بوو به هۆی ڕووخانی حكوومه‌تی پاشایه‌تی له ئێراندا ، ئه‌و بیرۆكه‌یه تێك چوو و له ڕێكه‌وتی 5 / 6 / 1357 دا ڕۆژژمێری پاشایه‌تی هه‌ڵوه‌شێنرایه‌وه و بووه‌وه به ( كۆچیی هه‌تاوی واتە هجری شمسی ) .
یه‌كه‌م ڕۆژی ڕۆژژمێره‌كه :
ڕۆژی ده‌ستپێكی ڕۆژژمێره‌كه ، كرایه یەکی به‌هار، كه 1ی نه‌ورۆزی ئه‌و ساڵه بوو كه په‌یامبه‌ری ( د خ ) ئیسلام تێیدا كۆچ (هجرت) ی كردبوو بۆ مه‌دینه . (1/1/1 ی ساڵی هه‌تاوی به‌رانبه‌ر بوو له‌گه‌ڵ ڕۆژی هه‌ینی 19ی مارتی 622 ی زایینی) .
كه‌وا بێت ساڵی 1ی هه‌تاوی = ساڵی 622 ی زایینی ، واته ساڵی زایینی 621 ساڵ له ساڵی هه‌تاوی زیا‌تره : 622 – 1 = 621 .
که‌وا بێت ، ئێرانییه‌کان له ڕۆژژمێری جه‌لالیدا به تیرێك دوو نیشانیان پێکاوه ، هه‌م مێژوو و هەم دابونه‌ریتی خۆیان پاراستووه ، لە هەمان کاتیشدا ڕۆژێکی گرنگی ئیسلامییان به‌کار هێناوه :
1 – یه‌که‌م ڕۆژی ساڵ ، 1 ی نه‌ورۆزه ، که دابونه‌ریتێکی دێرینه‌ی خۆیانە .
2 – یه‌که‌م ساڵی ڕۆژژمێره‌که ، واته ساڵی 1 ی ڕۆژژمێره‌که ، ساڵی کۆچ (هجرت) ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلامه ( د خ ) له مه‌ککه بۆ مه‌دینه ، که بۆنه‌یه‌کی گرنگه له جیهانی ئیسلامدا .
مانگه‌کانی ڕۆژژمێری ئێرانی ، كه بنه‌ڕه‌تی ئاڤێستایییان هه‌یه بریتین له :
* به‌هار / ( فەروەردین 31 ڕۆژە ،، ئەردیبەهێشت 31 ڕۆژە ،، خورداد 31 ڕۆژە ) .
* هاوین / ( تییر 31 ڕۆژە ،، ئەمورداد 31 ڕۆژە،،شەهریوەر 31 ڕۆژە ) .
* پاییز / ( میهر 30 ڕۆژە ،، ئابان 30 ڕۆژە ،، ئازەر 30 ڕۆژە ) .
* زستان / ( دەی 30 ڕۆژە ،، بەهمەن 30 ڕۆژە ،، ئەسفەند 29 یا 30 ڕۆژە ) .
گۆڕینی ساڵی زایینی بۆ هه‌تاوی :
لەبەرئەوەی ساڵی زایینی و ساڵی هه‌تاوی له یه‌ك ڕۆژدا ده‌ست پێناكه‌ن ، كه‌واتە ناشتوانن به‌رانبه‌ری یه‌ك بوەستنەوە .
ئەوجا بۆ گۆڕینی ئه‌و دوو ساڵە بۆ یه‌كتری دوو ئه‌گه‌ر هه‌یه :
1 – ئه‌گه‌ر له نێوان 1 ی یانوار ( کانوونی دووەم ) هه‌تا 20- 21 ی مارت ـ به‌سته به‌وه‌ی كه نه‌ورۆز بكاته كام له‌و ڕۆژانه ـ (1 ی نه‌ورۆز ) ی ئه‌و ساڵه زایین/ ییه بێت ، 622 ساڵ له ساڵه زایینییه‌که که‌مده‌که‌ینه‌وه .
بۆ نموونه بۆ ساڵی 2016ی زایینی ئەوا ده‌کاتە : 2016 – 622 = 1394
2 / ئه‌گه‌ر دوای 20 – 21 ی مارت ( ١ی نه‌ورۆز ) هه‌تا کۆتاییی ئه‌و ساڵه زایینی/ یه بێت ، 621 ساڵ له ساڵه زایینییه‌که که‌م ده‌که‌ینه‌وه .
بۆ نموونه بۆ ساڵی 2016ی زایینی ئەوا دەکاتە : 2016 – 621 = 1395 . هەروەها بە پێچەوانەیشەوە ئه‌گه‌ر ساڵی هه‌تاویمان هه‌بێت و بمانەوێت بیکه‌نه زایینی ئەوا به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه کار ده‌که‌ن : 1394 + 622 = 2016 ز،،، 1395 + 621 = 2016 ز .
بۆمانده‌ر كه‌وت كه ڕۆژژمێری ئێرانی ، هاوکات که ڕۆژژمێرێکی هه‌تاوییه ، ڕۆژژمێرێکی کۆچیشه .
کلیک بکەرە سەر سمبولەکانی خوارەوەو ، ئەم بابەتە ئاشنا بکە بە هاوڕێکانت
