ئاریتما موحه‌ممه‌دی: دیموكراسیی له تیئۆرییه‌وه بۆ تێڕوانین! به‌شی 20.
وڵاتانی كاپیتالیستیی به پێی پێداویستییه‌كانی خۆیان چه‌مك و سیسته‌می سیاسیی داده‌ڕێژن، وه‌ك ئاماژه، پێش ئه‌وه‌كه وڵاتی بریتانیا ببێته وڵاتێكی سه‌رمایه‌داریی، بۆ گه‌شه‌پێدانی كه‌رتی نێوخۆیی ڕێگریی له هاورده‌كردنی شتوومه‌كی ده‌ره‌كیی ده‌كرت، به‌ڵام كاتێ كه بووه وڵاتێكی سه‌رمایه‌داریی ئیتر ئه‌و چه‌مك و سیسته‌مه‌ی وه‌لانا كه ڕێگری ده‌كرد له هاورده‌كردنی شتومه‌ك و كالا، چونكه ئیتر خۆشی شتوومه‌كی هه‌نارده ده‌كرد، بۆیه ئاده‌م سمیت لیبرالیسمی هێنایه كایه‌وه كه تێیدا پێداگریی له‌سه‌ر بازاڕی ئازاد ده‌كرده‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه بریتانیا پێویستی به بازاڕی ئازاد بوو تا له‌هه‌موو جیهاندا به ئاسانیی شتوومه‌كه به‌رهه‌مهاتووه‌كانی تێدا بفرۆشێت.
بنه‌مای هه‌موو ئه‌و تیئۆرییه سیاسییانه كه ئه‌مڕۆ له گۆڕه‌پانی ده‌سه‌ڵات و سیاسه‌ت، ئابووریی و كۆمه‌ڵایه‌تیدا ڕۆڵ ده‌گێڕن و هه‌ركامه به‌چێشنێك به‌رهه‌ڵه‌ستیی ئه‌وی دیكه ده‌كات ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ چه‌مكه‌كانی هزریی سه‌رده‌می ڕێنێسانس كه له سه‌ده‌كانی پانزه و شانزه و دواتر سه‌رده‌می به مه‌ده‌نیبوونی زانست و زانیاریی له سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌دا كه به مه‌به‌ستی پێشخستنی ژیان و گه‌شه‌سه‌ندنی كه‌رتی ئابووریی، زانست و زانیاریی ده‌هاته كایه‌وه. دواتر به كه‌ڵك وه‌رگرتن له هزری فیلسووفه‌كانی وه‌ك جۆن لۆك، مونتووقیۆس و ڕۆسۆ كه ئامانجیان كرانه‌وه‌ی سیاسیی پتر و ڕێكخستنی جمگه‌كانی ده‌سه‌ڵات و به گه‌لیكردنی ده‌سه‌ڵات و دابه‌شكردنی هێز له‌نێوان جمگه‌كانی به‌ڕێوه‌بردندا بوو كه ببێته هۆی بنبڕكردنی دیكتاتۆری و هه‌روه‌ها ڕێگر بێ له كۆكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات لای تاكه كه‌سێك و ئیزن به گه‌نده‌ڵیی نه‌دات و یاسا بچه‌سپێت و هه‌مووان له به‌رامبه‌ر یاسادا وه‌ك یه‌ك یه‌كسان بن.
لۆك به باوكی لیبرالیسم نوێ ئه‌ژمار ده‌كرێت و چه‌مكه هزرییه‌كانی ئه‌و بووه هۆی ئازادی زیاتری نووسین و بڵاوكراوه و ئازادی هزرین و بیركردنه‌وه. ئامانجی هزریی و فه‌لسه‌فیی جۆن لۆك ئه‌وه بوو كه خه‌ڵك بڕیارده‌ر‌ی سیاسیی بێ نه‌ك پاشا. هه‌روه‌ها مونتووقیۆس بیرۆكه‌ی دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاتی هێنایه گۆڕێ كه دواتر به نێوی بیرۆكی سێبه‌ش كردنی ده‌سه‌ڵات یانخود سێ قه‌بزه‌كردنی ده‌سه‌ڵات نێودێر كرا. ئه‌م بیرۆكه‌یه بووه هۆی ئه‌وه‌كه ده‌سه‌ڵاته‌كانی بڕیاردان، لێپرسینه‌وه و یاسادانان له ده‌ستی پاشا ده‌ربچێت و له‌نێوان جمگه‌كانی ده‌سه‌ڵاتدا دابه‌ش بكرێت. ئه‌مه یه‌كێ له‌و بیرۆكانه بوو كه بووه هۆی ئه‌وه‌كه كۆمه‌ڵی ئه‌ورووپیی به‌ره‌و ئاشتی هه‌نگاو بنێت و كۆتایی به‌شه‌ڕ ده‌یان ساڵه بهێنێت و تاكه كه‌س مافی بڕیاردان و خۆسه‌پاندنی نه‌بێت!
ڕۆسۆ به ڕوونیی ئاماژه‌ی به چه‌مكی دیموكراتیی كرد كه پاشا یان حوكوومه‌ت تا كاتێ له ده‌سه‌ڵاتدا بێ كه خزمه‌تی كۆمه‌ڵگا بكات، له ئه‌گه‌ری سه‌رنه‌كه‌وتن له سیاسه‌تی خزمه‌تكردن و گه‌شه‌پێكردنی كۆمه‌ڵگا، گه‌ل ئه‌و مافه‌ی هه‌بێ كه ده‌سه‌ڵات له پاشا یانخود له حیزبی ده‌سه‌ڵاتدار بستێنێته‌وه. واتا پاشا یانخود حوكوومه‌ت و ده‌سه‌ڵات ته‌نیا كه‌ره‌سته‌یه‌ك بۆ خزمه‌تكردنی گه‌ل و كۆمه‌ڵگا بێت، نه‌ك وڵات به مڵكی خۆی هه‌ژمار بكات. ئه‌م بیرۆكه‌یه‌ی ڕۆسۆ بووبه ده‌سپێكی هزریی شۆڕشی ئه‌مریكا له دژی كۆلۆنیالیزمی بریتانیا كه ڕێكخستننامه و داخوازینامه‌كه‌ی ڕۆژی ٤ی مانگی ٧ی ساڵی ١٧٧٦ی زایینی و دواتر شۆڕشی فه‌ره‌نسای لێكه‌وته‌وه. ئه‌و به‌یانییه كه به‌شێك له ویلایه‌ته‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌مریكا بڵاویان كرده‌وه به ڕوونی ئاماژه به سه‌روه‌ربوونی ده‌سه‌ڵاتی گه‌ل و مافی یه‌كسانیی بۆ گه‌ل كرابوو.
چه‌مكی دیموكراسیی له وڵاتانی ئه‌ورووپا و ئه‌مریكا به چه‌ندین قۆناغی دژواردا تێپه‌ڕ بووه و فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌م چه‌مكه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای چه‌مكی سه‌رمایه‌داریی ڕێكخراوه. واتا به‌شێك له شۆڕشی ئه‌مریكا له دژی داگیركاریی برتانییه‌كان بۆ دژایه‌تی كردنی ئه‌و باجه هاته كایه‌وه كه بریتانییه‌كان سه‌پانده‌بوویانه سه‌ر ئه‌مریكییه‌كان و هه‌روه‌ها مافی بازرگانییان به ئه‌مریكییه‌كان نه‌ده‌دا كه به ئازادیی له‌گه‌ڵ دوونیای ده‌ره‌وه‌دا كه‌رتی ئابووریی خۆیان گه‌شه پێبده‌ن. به‌ڵام له‌بیرمان نه‌چێت كه به‌ڵێ ڕاسته دیموكراتیی ئه‌مریكا به‌رهه‌می خه‌باتی بێوچانی خۆیان بوو كه دژبه كۆلۆنیالیزمی بریتانیی ده‌ستیان پێكرد، به‌ڵام هه‌ر زوو ئه‌و ئازادییه كه‌وته داوی كاپیتالیسم و بووبه مڵكی سه‌رمایه‌داره‌كان و ده‌ستڕۆیشتووه‌كان و فه‌لسه‌فه‌ی خۆی له‌ده‌ستی گه‌ل هه‌ڵسپارد.
چونكه ئه‌مریكا به‌په‌له هه‌نگاوی به‌ره‌وپێشه‌وه ده‌نا و نه‌یانده‌توانی وه‌ك مونتووقیۆس، ڕۆسۆ و لۆك له فه‌لسه‌فه‌ی ئازادیی ئه‌و كۆمه‌ڵه فیلسووفه تێبگه‌ن، ئه‌و كۆمه‌ڵه فیلسووفه قه‌د له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نه‌بوون كه كاپیتالیسم خۆی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا بسه‌پێنێت، چونكه خه‌باتی هزریی ئه‌وان دژی گه‌نده‌ڵیی كلیسا، ده‌سه‌ڵاتی پاشا بوو، واتا كاتێ كه كلیسا خاوه‌نی زۆرترین سه‌روه‌ت و سامان بوو، پاش ئه‌ویش پاشا و پاش پاشاش ئاغاكان و ده‌ره‌به‌گه‌كان یانخود به‌رپرسانی حوكوومه‌تیی خاوه‌ن زۆرترین سه‌روه‌ت و سامان بوون و كۆمه‌ڵگه‌ش ڕه‌شوڕووت و هه‌رژار بوو. بۆیه خه‌باتیی هزریی ئه‌و سێ فیلسووفه‌ش له پێناو ڕزگاریی گه‌ل و ئازادیی و دادپه‌روه‌ریی و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی مافی یه‌كسان بۆ هه‌موو كۆمه‌ڵگا بوو، له پێناو دابه‌شكردنی دادپه‌روه‌رانه‌ی سه‌روه‌ت و سامان بوو، نه‌ك بهزرێت بۆئه‌وه‌كه ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌ت و سامان له ده‌ستی كۆمه‌ڵێك كه‌س بستێنێته‌وه و بیسپێرێت به كۆمه‌ڵێك كه‌سی دیكه. چونكه ئه‌و كات هه‌موو شت وه‌ك پێشی لێ دێته‌وه و خه‌باتی بێوچانیی هزریی ئه‌وانیش به‌فیڕۆ ده‌چێت.
بێگومان له پاش سه‌ركه‌وتنی زۆربه‌ی شۆڕشه‌كان له جیهان هه‌رده‌م ده‌ستكه‌وته‌كان به نیسیبی كه‌سانێك یانخود گرووپگه‌لێك بووه كه ڕۆڵی سه‌ره‌كییان له سه‌ركردایه‌تیكردنی شۆڕش، خه‌بات و به‌رخۆدان له پێناو سه‌ربه‌ستیی و ئازادیدا نه‌گێڕاوه. ئه‌م چه‌شنه له ده‌ستكه‌وتنی ده‌ستكه‌وته سیاسیی و ئابوورییه‌كان له زۆربه‌ی شۆڕشه سه‌ركه‌وتووه‌كانی وڵاتانی جیهان ده‌بینرێ و شۆڕشی گه‌لانی ئێرانیش له ساڵی ١٩٧٩ی زایینی ده‌كرێ له‌و پێوه‌ندییه‌دا ئاماژه‌یه‌كی ڕوون بێ، به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه شۆڕشی گه‌لانی ئێران له شۆڕشی گه‌لانی دیكه جیا ده‌كاته‌وه ئه‌وه‌یه كه پاش ڕۆخانی ڕژیمی پاشایه‌تیی له ئێران خه‌ڵك ده‌نگیان به ڕژیمی نوێ دا و له ڕاستیدا خه‌ڵك له هه‌ڵبژاردنی ئه‌و ڕژیمه سه‌ركووتكه‌ره‌دا به‌شدار بوون، به‌ڵام له وڵاتانی دیكه و به‌تاییه‌ت ئه‌مریكا، ئه‌وه كولتوور بوو كه ئاره‌سته‌ی گۆڕانكارییه‌كانی گۆڕی و سه‌رمایه‌دار و كاپیتالیسته‌كان توانیان كه‌ڵكی لێوه‌ربگرن و له‌ژێر نێوی دیموكراسیی و ئازادیدا ده‌سه‌ڵاتی خۆیان بچه‌سپێنن.
بریتانیاش كه به ناوكی شۆڕشی پیشه‌سازیی یه‌كه‌م پێناسه ده‌كرێت، ئامانجی ئه‌وه‌بوو كه به گه‌شه‌پێكردنی چه‌مكی سه‌رمایه‌داریی شتوومه‌كی زیاتر هه‌نارده‌ی وڵاتانی دیكه بكات، ئه‌وه‌ش له دوای كۆتاییهێنان به‌و سیاسه‌ته هاته كایه‌وه كه ڕێگری ده‌كرد له هاورده كردنی شتوومه‌ك له وڵاتانی دیكه، واتا كاتێ كه كۆلۆنیالیزم گه‌شه‌ی كرد و ترسی له وڵاتانی دیكه نه‌ما، ئه‌مجار هه‌وڵیدا كه سیسته‌می سه‌رمایه‌داریی گه‌شه پێبدات كه ڕێگه‌ی ئاوه‌ڵا ده‌كرد بۆ فرۆشی شتوومه‌كی بریتانیی له هه‌موو وڵاتانی دیكه و به‌بێ له‌به‌رچاو گرتنی سنووری سیاسیی وڵاتان. ئه‌مه‌ش به به‌رفه‌راوانی كردنی چه‌مكی دیموكراتیی له‌نێو بریتانیا ده‌هاته كایه‌وه. واتا به پێی پێداویستییه‌كانی خۆیان چه‌مك و سیسته‌می سیاسیی و ئابوورییان داده‌ڕشت.
چونكه پێش ئه‌وه كه بریتانیا ببێته خاوه‌ن سه‌رمایه، ڕێگری ده‌كرد له‌وه‌كه شتومه‌كی ده‌ره‌كیی بێته‌ناوه‌وه، وه‌ك ئاماژه، پێستی حه‌یوان كه یه‌كێ له پێداویستیه‌كانی كۆمه‌ڵگه بوو و له درووستكردنی پێڵاو و جلوبه‌رگ و سیپاڵدا به‌كار ده‌هات، ئیزنی هاورده‌كردنی نه‌ده‌درا، ئه‌و پێسته‌ش له وڵاتی هیندووستانه‌وه هه‌نارده ده‌كرا، له ڕاستیدا ڕێگریان له هاورده‌كردنی زۆرشتی دیكه ده‌گرت، له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌و شتوومه‌كانه‌ی كه له وڵاتانی دیكه‌وه هاورده ده‌كرا له شتوومه‌كه‌كانی بریتانیی باشتر و هه‌رزانتر بوو، بۆیه به مه‌به‌ستی گه‌شه‌دان به كه‌رتی نێوخۆیی هاورده‌كردنی هندێك كالای گرینگیان ڕێگه‌پێنه‌دراو كرد. پاش ئه‌مه‌ش كۆلۆنیالیزم ده‌ست پێده‌كات، چونكه ئه‌ورووپا یانخود بریتانیا توانای پێشخستنی كه‌رتی ئابووریی خۆی نه‌بوو و نه‌یده‌توانی كالا به‌رهه‌م بهێنێت، بۆیه چاوی بڕییه وڵاتانی جیهان.
درێژه‌ی هه‌یه…
