ووڵاتی لیختنشتاین بناسە!

عوسمان عومەر

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

نوسین و بەدواداچون: عوسمان عومەر

لە تیڤیە ناخۆییەکانەوە سەیرى یارى پاڵاوتنەکانى گەیشتن بەمۆندیالى ڕووسیام دەکرد و، بەتایبەت یارى نێوان ئیسپانیا و لیشتنشتاین کە بە 8 گۆڵى بێ وەلام دۆڕا. ئەوەى سەیرە لەم ووڵاتە هیچ خولێک بەڕیوەناچێت، کەچى ناوى لیشتنشتاین لەگەڵ کۆمەڵەى ئیتالیا و ئیسپانیاو ماڵتاو ئیسرائیل و مەکەدۆنیا هەیە بۆ پالاوتنەکانى جامى جیهانى. خۆزگە کوردیش وەک ووڵاتێک ناوى بۆ پاڵاوتنى جامى جیهانى هەبوایەو بە 9 گۆل بدۆڕایە لەگەڵ ئەوەى لەکوردستان خولى نایاب و پلەیەک هەیەو چەند تیپى بەهێز و یارێزانى ئاست بەرز لە ئیستادا لەخولەکانى ئەوروپا و یانەکانى هەیە و بەشدارى خولى نایابى عیراق و تەنانەت جامى ئاسیاشى کردووە. کێشەکە لەوە دایە ئێمە دەوڵەت نین و بەزۆریش بە عیراقەوە لکێنراوین.
بەبۆنەى ڕۆژى شەشى ئەیلولى 1930ى سەراى سلێمانى، کە کورد دڵى ئاوى نەدەخواردەوە بە بریارەکانى کۆمەڵەى گەلان (عصبة الامم)و مەترسیەکانى، دواى ناردنى نارەزایەتى و ئیلتیماس بۆئەوەى بەڵێنێک بدرێ بەکورد موتەسریفى ئەوکات رەحمەتى تۆفیق وەهبى سەرپەرشتى جولانەوەى بەشدارى نەکردنى کرد لەهەڵبژاردنەکان لەگەل کۆمەڵێک تێکۆشەر، دواتر بە بریارى مەندوبى سامى بەریتانى بریارى گرتن و لادانى درا. نارەزایەتیەکان تەشنەى کردو بۆیە حکومەت بەلێنەکانى نەبردەسەرو نارەزایەتى و خۆپێشاندان دەبێتە کارێکى ڕەوا. سلاو لەگیانى پاکى ئەوانەى گیانى بەرەنگارى و نارەزایەتى و خۆپێشاندانیان لەکوردستان و بەتایبەت سلێمانى دا چاند.
لیختنشتاین بچوکترین و سێەم دەوڵەتى ئەوروپایە، کە بەزمانى ئەلمانى دەئاخڤێت. لەکۆن دا بەشێک بووە لە ئیمپراتۆریەتى ڕۆمانى کۆن، بەڵام بەهۆى هەڵکەوتەى ناستراتیژیەوە گرنگى زۆرو کاریگەرى بەسەر مێژووى ئەوروپاوە نەبووە، بە پێچەوانەى کوردستان، کە گرنگیەکى جیۆپۆلۆتیک و ستراتیژى هەبووە لەناوچەکە، لە رووى مێژوویشەوە کوردستان خاوەنى دەوڵەمەندترین شارستانیەت و میژوو و لەهەزارەى سیەمەوە خاوەنى دەولەتى ماد بووە. بنەماڵەى فەرمانڕەواى ئەو ئیمارەتە یەکێک بوون لە هەرە دەولەمەندترین بنەمالەکان لەسەدەکانى ناوەرارست هەستاون بەکرینى دوو ناوچە بەناوەکانى شیلنبێرگ و ڤادۆز لەساڵەکانى 1699 و 1712 و لەسالى 1719ى زاینى بەناوى بنەماڵەکەیانە ناویان نا، لیختنشتاین. پەیوەندى توندو تۆڵى لەگەڵ نەمسادا هەبووە لەجەنگە جیهانیەکان بەتایبەت جەنگى جیهانى دووەم، بێلایەنى خۆى پێشانداوە.
لە ڕووى جوگرافیەوە لیختنشتاین یا لیشتنشتاین دەکەوێتە دۆڵى ڕاینەوە لەشاخەکانى ئەلپ، دەوڵەتێکى بچوکى بێ کەناراوە لە ئەوروپاى ناوەراست. سنورى خۆرئاوا و خوارووى سویسرایە نەمساش لە خۆرهەڵاتەوە ڕووبەرەکەى 160،475 کم2 یە, ڕووبەبەرى کوردستان جگە لەکەرکوک و ناوچە دابرێنراوەکان 83،643 هەزار کم2 یە, بۆیە ئەوەشم نوسى هەندێ کەس لەوتەى ڕیفڕاندۆم هاتۆتە ئاراوە ئەوانە بە بچوک و لەبەرەى گەل دەکەنە دەرەوەو بەخیانتکارو تابورى پێنج ناودەبەن، هیندە شارەزاى میژوو جوگرافیاى کوردستان نین. بە پێى ئامارى ساڵى 2007 ژمارەى دانیشتوانەکەى دەگاتە 37،000 هەزار کەسە, ڤادۆز پایتەختەکەیەتى. شان گەورەترین شاریەتى, لیختنشتاین یەکێکە لە دەوڵەتە دووەمەکانى دونیا لەسەر ئاستى تاکەکەسى بێ ئەوەى هیچ جۆرە کانزایەکى بەهادارى وەک نەوتى کوردستانى تێدا زۆربێ, لەهەمان کاتیش بەرزترین ئاستى بێکارى تێدا تۆمارە بەڕێژەى ١,٥% دواى ئیمارەتى مۆناکۆ.
سیستەمى حوکمڕانى مەلەکى دەستوریە پەرلەمانەکەیان 25 ئەندامەو شازادە سەرۆکیەتى و ئەنجومەنى وەزیرانەکەشى 5 پیاو و ژنێکە, خۆزگە لاى خۆشمان هەر جۆرە سیستەمێکى فەرمانڕەوایی بوایە، بەلام پێشیلى یاساو مافەگشتیەکانى مرۆڤ نەبوایەو داهاتەکانی نەوتیش شەفاف و دیار بوایە، گەلەکەشمان یەک ڕیزو تەباو قەیرانى بۆ دروست نەکرایەو، هیچ سوپایەکى نەبوایە و حوکمڕانیەکى دادپەروەرانە بوایە وەک ئەوان، دارى خۆزگەش بەر ناگرێ.
لیختنشتاین خاوەنى 11 شارەوانیە بەهۆى ئەوەى زۆربەى زۆرى ڕوبەرەکەى شاخاویە، بۆتە شوێنى یاریە زستانیەکان و ئەوەش داهاتێکە بۆ ووڵاتەکە, لەڕووی کشتوکالیشەوە خاوەنى چەندین کێڵگەى فراوان و باخى بچوکن وەک خۆیان دەڵێن: ئۆپەرلاند واتە شوێنە بەرزەکان و ئۆتەرلاند واتە شوێنە نزمەکان. خاوەنى سیستەمێکى دارایی بەهێزە، زۆربەى کارگەکان و باج دەران لە پایتەختە, لیختنشتاین ئەندامى کۆمەڵەى ئەوروپایە بۆ بازرگانى ئازاد و، ناوچەى شنگن بەڵام ئەندامى یەکیتى ئەوروپا نییە. رێژەى باجى سەر کۆمپانیکان و بازرگانان زۆر نزمە، کەمترین ڕێژەى باج ناگاتە 20% بەهۆى نزمى باجەوە بۆتە هۆى دامەزراندنى 700 کۆمپانیاى قابزە (وەرگر) یا کۆمپانیاى چوارگۆشەى ئەلیکترۆنى و 30% داهاتى حوکومەتە. ئیمارەتەکە گومرگى هاوبەشى لەگەڵ سویسرایە و دراوى نیشتیمانى فرانکى سویسریە, نزیکەى 85 تا 90% ى پێداویستیەکانى ووزەى لەدەرەوە هاوردە دەکرێ و، پشت بەگەشتیارى دەبەستێ. لەرووى پیشەسازیەوە پشت بە بەروبومى ئەلکترونیات کارگەگەکانى خواردەمەنى لەقوتونان و کانزاکان و بانک دەبەستێ.
ئەڵمانەکان ڕێژەى 4% و سویسریەکان 15% و نەمساویەکان 7% و موسلمان لەوێ ڕێژەى 0,6% واتە 2،100 کەس، هیچ مزگەوت یا زانکۆیەکى ئیسلامى لێ نییە. بەپێى زانیاریەکان تەنها یەک زانکۆ و چەند کۆلیژیک هەیە ئاستى خوێندەوارى بەرزە.
چۆن ئیسلام گەیشتۆتە ئەوێ؟
بەپێى سەرچاوە مێژووییەکان لەسەردەمى فراوانخوازى و داگیرکارى دەوڵەتى عوسمانى لەسەردەمى سوڵتان سولەیمانى قانونى گەیشتونەتە دەروازەو دەوروبەرى ڤیەننا بەڵام پێێان داگیر نەکراوە ناچار بون بەئابلوقەدانى دواى 150 ساڵ توانیان بیگرن لەسەردەمى سولتان محمدى چوارەم سالى 1683ى زاینى لەو کاتەوە ئیسلام لەناوچەکانى مەقدونیاو ئەلبانیاو بۆسنە و هرسک, جبل ئەسوەد و بلغاریا و رۆمانیا ئیسلام لەوناوچانە بلاوبۆتەوە.
هیچ سوپایەکى نییە بۆ پارێزگارى ووڵات، بەڵکو پشت بەسویسرا دەبەستێ بۆ پارێزگارى لێکردنى.