عەبدولڕەحمان عەلی: لەهەرێمدا قەیرانی ئاو نیە، ئەوەی هەیە قەیرانی.!
چەند ڕۆژێکە بابەتێک بۆتە جێی باسی گەرمی ڕۆژ، و نێو دەزگاکانی ڕاگەیاندنی بەهەموو جۆرەکانیەوەبەتەواوەتی تەنیوە، و خەریکە نائومێدییەکی زۆریش پەخشدەکەن، ئەویش قەیرانی ئاوومەترسی کەمبونەوەیەتی بەتایبەتی دوای گرتنەوەی ئاوی زێی بچوک لەلایەن کۆماری ئیسلامی ئێران و پڕکردنی بەنداوی ئەللی ـ سۆیە لەتورکیا بەئاوی ڕووباری دیجلە.
ڕاستیەکی حاشاهەڵنەگر هەیە, کەدەبێت بیزانین ئەویش ئەوەیە کەچۆن دڵنیاین ودەزانین کەشەوداهات ئەوا هەڕۆژدەبێتەوە، ولەدوای ژمارە یەکیش دوو دێت، ئاوهاش گرتنەوەی ئاو ، دروستکردنی بەنداو، گۆڕینی ڕێڕەوەئاوییەکانی کەدەڕژێنەهەرێمەوە شتێکی چاوەڕوانکراوبوو، چونکە دەمێک ساڵەتورکیا سەرقاڵی بنیادنانی پڕۆژەیەکی گەورەو گرنگەبەناوی ( گاپ )ەوە کەلە ( ۲۲ )بەنداوپێک دێت و( ۱٤)یان لەسەرفوڕات و ( ۸)یان لەسەرڕوباری دیجلەن کەدوو ڕوباری هاوبەشن لەنێوان وڵاتانی ( تورکیا، سوریا، عێراق)دا، وەئێرانیش جگە لەگۆڕینی چەندین ڕێڕەوی ئاوی کەدێنەهەرێم سەرقاڵی دروستکردنی (۱٤)بەنداوی جۆراوجۆرەکەهەندێکیان تەواوبون و هەندێکیشیان کارکردن تێیاندا بەردەوامە، کە بەنداوی کەوڵەسە یەکێکەلەتەواو بوەکان وبۆپڕکردنی ئاوی ڕووباری زێی بچوکی بۆگیراوەتەوە .
مەبەستی هەردوو وڵات ڕوونە کەئامانج تێیدا گلدانەوەوپاراستنی ئاسایشی ئاوی خۆیانەولەو پێناوەشدا چەندین ملیارد دۆلاریان خەرجکردوە ،هۆکاری سەرەکی گرتنەوەی ئاولەلایەن هەردوو وڵاتەوە لەئێستادا دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی حکومەتی عێراق وهەرێمی کوردستانیش، تەنانەت ساڵی ڕابردوو کەلە ( ۲۲-٦-۲۰۱۷)دا بۆیەکەمجار ئاوی زێی بچوک گیرایەوە لەلایەن ئێرانەوە هەرلەو ڕۆژەدا سەرۆک وەزیرانی عێراق ( حەیدەرعبادی) لەتارانی پایتەخت میوان بوو .وەپێشتریش ئاوی ئەڵوەن و سیروان چەندجارێک گیرابوەوە، بۆیە نەک ئەم کارانەی کەهەردوو وڵاتی ئێران و تورکیا کردیان چاوەڕوانکرابوو بەڵکودەمێک بوو دەست و پەنجەشیان لەگەڵدا نەرمکردبوو.
ئەوەی مەبەستی نوسینەکەیەلەئێستادا ئەوەیە کەئایا بەڕاست هەرێمی کوردستان توشی قەیرانی ئاو دەبێت؟ ئایا ئەو مەترسیە گەورەیە هەیە بۆ سەرهەڵدانی قەیرانەکە؟
بەدڵنییاییەوەو بەبڕوای بەندە ئەوەی لەهەموو قەیرانەکان قورسترو مەترسیدارترە، و خاک وخەڵکی کوردستانی توشی دەیان قەیرانی هەمەجۆر کردۆتەوە قەیرانی نەبونی پلان، نەبونی ویستی ڕاستەقینە، نەبونی دڵسۆزی وبەتگەوە هاتن و نەبونی یاسایەکە بۆپاراستن و بەڕێوەبردنی ئاو و… هتد.
لێرەدا هەوڵدەدەم ئاماژە بەچەند خاڵێک بکەم کە پێماندەڵێ بۆچەندین ساڵی داهاتوش ئەم هەرێمی کوردستانە ڕووبەڕووی قەیرانی ئاو نابێتەوە و پێویست ناکات لەوەزیاتر هاوڵاتیانی بێ بترسێنرێ و بتۆقێنرێ لەئێستاوە ،کەبریتین لە:
1- بەپێی داتافەرمیەکان هەرێمی کوردستان خاوەنی ( ۳۰)سی ملیارمەترسێجائاوی سەر زەوی و (٥)پێنج ملیارد مەتر سێجا ژێرزەویەو بەبڕوای شارەزایانیش هەرێم خاوەنی زۆرلەو بڕە ئاوەزیاترەکەبەفەرمی ڕاگەیەنراوە، لەکاتێکدا پێداویستی هەرێم بۆئاو لەساڵێکدا ( ۸)هەشت ملیارد مەترسێجایە، واتا ئەوئاوەی هەرێم هەیەتی بەشی پێداویستی زیاتر لەچوار هێندەی دانیشتوانی ئێستای هەرێمە گەربەپێی ستانداردی نێودەوڵەتیش ڕۆژانە هەرخێزانێکی چوار کەسی یەک مەترسێجا ئاو واتا( ۱۰۰۰)لیتریشیان پێ بدرێ .
2- لەو بڕەئاوەی کەهەرێم هەیەتی بەسەرزەوی وژێر زەوییەوە بڕی ( ۱۲ — ۱٥ )ملیارمەترسێجای لەدەرەوەی هەرێمەوە دەڕژێنە ناوی واتا لەباکورو ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە کە لەژێردەسەڵاتی هەردوو وڵاتی تورکیاو ئێراندایە دەڕژێتە نێو خاکی باشوری کوردستان کەهەرێمی کوردستانی ئێستایە.
گەر هەموو ئەوئاوانەشی کەلەو دوو وڵاتەوە دەڕژێنەهەرێمەوە ببڕدرێن کەئەوە جگە لەوەی کارێکی ئاسان نیە، پێشێلکردنی تەواوی یاسانێودەوڵەتیەکانی ئەو ئاوە هاوبەشانەیە کەلەنێوان وڵاتاندا هەیەوپێویستە پێوەی پابەندبن، بەڵام هێشتا هەرێمی کوردستان جگە لەو ئاوانە خاوەنی زیاتر لە ( ۲۰)بیست ملیارمەترسێجا ئاوی خۆیەتی کەبەشی پێداویستی زیاتر لەدووهێندەونیوی دانیشتوانی ئێستای دەکات.
3- یەکێک لەخاڵەگەشەکانی هەرێمی کوردستان جگەلەشێوازی تۆبۆگرافیەکەی لەڕووی جوگرافیەوە ئەوەیەکە ساڵانە بڕێکی زۆر بەفروباران لەهەرێمدا دەبارێت کەجیاوازە لەناوچەکانی ناوەڕاست و خواروی عێراق کەبڕی دابارینی بارانی کەمەوبەفریشی لێنابارێت.
دەبوایە لەئێستادا هەرێمی کوردستان لانی کەمی خاوەنی ( ۳٥۰)سێ سەدوپەنجابەنداوی گەورە، مام ناوەند، بچوک وهەزاران پۆند بوایە بۆ کۆگاکردنی ئەو بارانە زۆرەی ساڵانە لێی دەبارێت ، بەڵام بەداخەوە تائێستا لەهەرێمدا تەنها (۱۷)حەڤدە بەنداوی گەورە ، مام ناوەند ، بچوکمان هەیەو چەنددانەیەکیش لەقۆناغی تەواوبوندایە ، کەبەهەمویان تەنها توانای گلدانەوەو کۆگاکردنی ( ۱۰ )دە ملیارد مەترسێجا ئاویان هەیە ، لەکاتێکدا پێویستە هێندە بەنداومان هەبوایە لانی کەمی توانای کۆگاکردنی ( ۲۰ )بیست ملیارد مەترسێجائاویان هەبوایە .
دەکرێت نمونەیەک بهێنینەوە بۆئەوەی چیدی خەڵکی بێ هیواترنەکرێت و لەوەزیاتریش نەتۆقێنرێن ، گەر ڕوبەری پارێزگای سلێمانی بە ( ۲۰۰۰۰) بیست هەزارکیلۆمەتری چوارگۆشە دابنێین و ساڵانە بەگشتی لەسنوری پارێزگاکەدا ڕێژەی باران بارین بگاتە ( ٥۰۰)پێن سەد ملیم باران کەزۆربەی ساڵەکان لەوبڕە زیاتر دادەبارێت، بۆمان دەردەکەوێت کەڕێژەی ئاوی ئەوساڵەلەسنوری پارێزگاکەدا ( ۱۰) دە ملیاردمەترسێجایەو ئەو بڕەش زیاترە لەپێداویستی دووهێندەی دانیشتوانەکەی، گەر ڕووبەری باشوری کوردستانیش بە( ۸۰)هەزارکیلۆمەتری چوارگۆشە بخەملێنین کەواتە هەرێم ساڵانە بڕی ئەوبارانەی لێیدەبارێت دەگاتە ( ٤۰)ملیارد مەترسێجا بەدابارینی (٥۰۰)پێنج سەدملیم بارانی ساڵانە، ئەمەجگەلەوەی لەهەرێمی کوردستاندا زۆرکەم دەستبراوە بۆئاوی قوڵی ژێر زەوی.
4- هەرێمی کوردستان پێویستی بەیاساییەکی تایبەت هەیەبۆ پاراستن وبەڕێوەبردنی ئاو، چونکە خاوەنی یاسایەکی تایبەت نین لەوبارەیەوە، بۆیە نەپاراستنی ئاو، و ئیدارەنەدانی بەشێوەیەکی زانستی وپێویست زیاتر بونەتەهۆکار بۆکەمی ئاوی خواردنەوە و ئاودارنەکردنی زەویەکشتوکاڵیەکانیشمان .
ئێمە لەلیژنەی کشتوکاڵ و سەرچاوەئاوییەکانی پەرلەمانی کوردستان لەساڵی (۲۰۱٤)پڕۆژەیەکمان بەواژۆی ئەندامانی لیژنەکە ئاڕاستەی سەرۆکایەتی پەرلەمانکرد تاکو بخرێتە بەرنامەی کار، هەرلەوساڵە خوێندنەوەی یەکەمی بۆ کراو ئاڕاستەی لیژنەتایبەتمەندەکانکرا بۆنوسینی ڕاپۆرت لەسەری، دوای وەرگرتنی ڕاوسەرنجی زانکۆکانی کوردستان، ڕێکخراوەکانی بواری ئاو، شارەزایانی تایبەتمەند پڕۆژەکەمان تەواو سازوئامادەکرد، بەڵام پەکخستنی پەرلەمان لە( ۱۲-۱۰-۲۰۱٥)و ڕاوەرگرتنی حکومەت بۆ ئەوپڕۆژانەی کەپابەندبونی دارایی دروستدەکات بەهۆی نەبونی پارەوقەیرانی دارایی وایکردوە کەپڕۆژەکە تاکو ئێستا کەلەناوەڕاستی ساڵی (۲۰۱۸)داین لەپڕۆژە یاساوە نەکرێتە یاساو خوێندنەوەی دوەمی بۆنەکراوە.
ئەمەجگەلەوەی لەساڵی (۲۰۱۷)و لەگەل دەرگاکردنەوەی پەرلەمان بەناوی کاراکردنەوەوە بەفەرمی لەلایەن لیژنەکانی یاسایی و کشتوکاڵ و سەرچاوەئاوییەکانەوە، ولەڕێگەی پەرلەمانەوە داوامان لەحکومەتکردوە کەلەبەرگرنگی پڕۆژەکەو پێویستبونی هەرێم بەیاسایەکی لەوچەشنە تکایە ڕەزامەندی دەرببڕن بەڵام تائێستاشی لەگەڵدابێت حکومەت و ئەنجومەنی وەزیران نەبەوشەیەک، نەبەڕستەیەکیش وەڵامی پەرلەمانی نەداوەتەوە دەربارەی پڕۆژەیاساکە، کەئامانجی یاساکە کورت و پوخت خۆی دەبینێتەوە لە دابینکردنی ئاسایشی ئاولەهەرێم، هاوسەنگی ڕاگرتن لەنێوان خواست وخستنەڕووی ئاو، وەخەمڵاندنی ئاو بۆدواڕۆژ کەهەرێم چەندپێویستی بەئاو دەبێت.
5- چەند ساڵێکە لەلایەن چەندین کەسی شارەزا بەڕاپۆت ، پڕۆژە، دیبەیت وسیمینار لەبواری ئاسایشی ئاو، ئاسایشی خۆراک، بەنداووبوارەکانی پەیوەندیداربە ئاووئاودێری و ئەو سامانە گرنگەی پەیوەندی بەبەردەوامی ژیانەوە هەیە بەحکومەت و دەسەڵاتدارانی ئەم هەرێمە و تراوەو نوسراویشە، زیندوترین نمونەش لەو ڕوەوە لێدوان و وتەونوسینەکانی ڕەوانشاد نەوشیروان مستەفایە کە(۱٥)ساڵ پێش ئێستا وتویەتی، کەگەر لەوساڵەوە کەتەنها لەناوەندەوەو لەڕێگەی بوجەی عێراقەوە ( ۷٥ — ۸۰ )ملیارد دۆلار وەکو بەشەبودجە هاتۆتە هەرێم ساڵانەتەنها ( ۳)سێ بەنداو دروست بکرایە ئەوا لەئێستادا هەرێم خاوەنی لانی کەمی زیاتر لە( ٦۰) بەنداوی تەواوکراو دەبوین بۆ کۆگاکردنی ئاو تاکو لەکاتی پێویستدا بەکاربهێنرێت.
بەڵام شتێک کەلای بەرپرسانی ئەم هەرێمە بەهەندوەرنەگیراوەو تەنانەت بێ بەهاش سەیرکراوە ئاسایشی خۆراک و ئاوە، باشترین نمونەش بۆ سەلماندنی ئەم ڕاستیە ئەوەیە کەحکومەتی هەرێم لەو کاتانەی کەپارەیەکی خەیاڵی و زەبەلاح دەهاتە هەرێم وساڵانە دابەشی سەروەزارەتەکان دەکرا، ئەو بودجەیەی کەبۆ وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەئاوییەکان تەرخاندەکرا تەنهابریتی بوو لە ( ۲٪)ی بودجەی هەرێمی کوردستان، ئەمە لەکاتێکدایە بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتیەکان پێویستە ئەو وڵات و هەرێمانەی کەناتوانن ئاسایشی خۆراکی خۆیان دابین بکەن دەبێت لانی کەمی لە ( ۱۰٪)ی بودجەی ئەو وڵات و هەرێمە بۆسێکتەری کشتوکاڵ تەرخانبکرێت، بەڵام لەهەرێمدا بەهەردوو سێکتەری ئاو و کشتوکاڵیش کەلەوەزارەتێکدا کۆکراونەتەوەو هەردوو ئاسایشی خۆراک و ئاویان پێوە بەندە کەدوو بەشی گرنگی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەییمانە لەلایەن دەوڵەتمەدارانی هەرێمەوە ساڵانە لەباشترین حاڵەتدا تەنها لە ( ۲٪)بودجەیان بەم دووسێکتەرە بەڕەوابینیوە.
لەهەمووی گرنگتر بۆهەر بابەت و سێکتەرێک بەبەهاوگرنگیەوە سەیرکردنی ئەو سێکتەرەیە، بەڵام هیچکات سێکتەرێکم نەبینوە لەم هەرێمەدا تەنانەت سێکتەرەکانی ( پەروەردەو تەندروستیش )بەگرنگ دابنرێت وپلانی کورت خایەن و درێژخایەنی بۆداڕێژرابێت، لەوڵاتێکی وەکو ئیسرائیلدا لەبەر پاراستنی ئاو هەڵکەندن ولێدانی بیر قەدەغەیە، لەئوردن بۆلێدانی بیرێک دەبێت پادشای وڵات واژۆی ڕەزامەندی لەسەر ئەو نوسراوە بکات بۆلێدانی بیرێک، لەکەنەدا کە لە سەردەریاچەی ئاوە گەر بیرێکی ئاوهەبێت و بیرێکی نەوت لەونزیکە لێبدرێت و کاریگەری هەبێت لەسەربیرەئاوەکە ئەوا لەپێناو پاراستنی بیرە ئاوەکە بەیاسا بیرەنەوتەکە دادەپۆشرێتەوەو هەڵناکەندرێت، لەئێرانیش لەبەرگرنگیەکەی ئاووبەنداو ڕاستەوخۆ پەیوەندیدارە بەسەرۆک کۆمارەوەو ئەوبڕیاری لێدەری ئەوسێکتەرەیە.
بەڵام لەهەرێمدا جگەلەوەی ستەمێکی گەورە لە ئاوکراوە بەوەی کە دابەشی وەزارەتەکانی کشتوکاڵ و شارەوانی کراوە، بەرپرسانی هەرێمەکەش نەک بیرە ئاوێک بەڵکو چەندین سەرچاوەی ئاو، و دەیان دۆنم زەوی کشتوکاڵی گرنگ ودەگمەن دەکەنەقوربانی بیر یان بیرۆچکەنەوتێک.
بۆیە بەدڵنیاییەوە لەم هەرێمەدا نەقەیرانی ئاوە، و نەخەڵکیش ڕوو بەڕووی مەترسی و هەڕەشەی ئاو دەبێتەوە بەڵکو ئەوەی قەیرانە نەبونی پلانی زانستی، ویستی ڕاستەقینە، گرنگی پێنەدانی ئاو، خەرجنەکردنی بودجەی پێویست و نەبونی یاسایەکە بۆپاراستن و بەڕێوەبردنی ئاو.
چونکە ئەو بڕە ئاوەی هەرێم هەیەتی و ئەو دابارینەزۆرەی بەفروباران لەهەرێمدا لەکەم وڵات و هەرێمێکدا هەبێت و ئەوەشی بونی نەبێت لەوڵاتەکانیان هەڕەشەومەترسی ئاوە.
عەبدولڕەحمان عەلی ڕەزا …….. ئەندامی لیژنەی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و ئاودێری و بەنداوەکان لەپەرلەمانی کوردستان.
