نەبەز گۆران: رەگوڕیشەی بارزانییەكان.
پیاوە ونبوەكە
لەهەموو سەرچاوەكاندا چەند جۆرێك چیرۆك هەیە لەسەر هاتنی بارزانییەكان بۆ ناوچەی بارزان. چیرۆكێكیان باس لەوە دەكات هاتنی ( تاجەدین) كە دەكاتە باپیرە گەورەی شێخانی ئێستای بارزان، لە باكوری كوردستان و لە خێڵەكانی نەهری بووە. ئەم سەرچاوانە قسە لەسەر ئەوەدەكەن باپیرە گەوەری بارزانییەكان لەوێوە هاتووە و، بەهۆی نیگەرانییەك لە نێوان خێڵەكانی خۆیان لە ناوچەی نەهری. ئەو سەرچاوانە هاتنی ئەم پیاوە لەرێگەی سەرچاوەی نووسراوە پشت راست ناكەنەوە، بەڵكو لەرێگای چەند كەسێكەوە كە چیرۆكی گێرانەوەكەیان لایە باسی دەكەن، ئەمەش نابێتە بەڵگەیەكی باوەر پێكراو كە ئەو پیاوە لە نەوەكانی نەهری بێت و لە شێخانی نەهریبێت، بەڵكو بەپێی هەموو سەرچاوە مێژووییەكانی دی تاجەدین نە شێخ بووە و نە لەسەر هیچ تەریقەتێك ” قادری. نەقشبەندی” بووە.
تەنها كەسێكی خوداپەرست بووەو هیچی دی. (هەڵبەتە خوێنەر دەبێت ئەوە بزانێت، بارزان ناوچەیە نەك خێڵ، ئێمە لەبەشەكانی تردا بەوردی قسە لەسەر ئەو جیاوازییە دەكەین و پاشان رونیدەكەینەوە بۆچی ناوی ناوچەكە بوو بەناوی تاقە خێڵێك.) بۆچونێكی دی هەیە دەڵێت: ” ئەو بنەماڵەیە لەناوچەی مەریوان لە كوردستانی رۆژهەڵات لە دەوروبەری ناوەراستی سەدەی حەڤدەوە هاتوونەتە ئەو ناوچەیەو لەگوندی “بازێ” نیشتەجێبوون، رابەری ئەو بنەماڵەیەش تاجەدین بووە.(1) هەڵبەتە ئەم سەرچاوانەی باس لەم بۆچونە دەكەن لەرێگەی سەرچاوەی دیەوە وەریان نەگرتووەو هیچكام لە كتێبەكانی دیش باس لەوە ناكەن ئەم بنەماڵەیە لەناوچەی مەریوانەوە هاتوون، بەڵكو تەنها لەرێگەی چەند چیرۆكێكی شایەدحاڵەوە باس لەوە دەكەن لە ناوچەی مەریوانەوە هاتبن. ئەمەش جێگەی باوەڕ نییەو مەسعود بارزانی و ئەیوب بارزانیش لە كتێبەكانیاندا كە دوو كەسی ناو ئەو بنەماڵەیەن بە هیچ شێوەیەك ئەمە پشتراست ناكەنەوە، بۆیە تەنها وەك بۆچونێك چەند مێژوو نووسێكی بەزمان عەرەب و فارس ئەم باسە دەخەنە روو.
بۆچونێكی دی هەیە دەڵێت: ” سەرتای دروستبوونی ئەو بنەماڵەیە دەگەرێتەوە بۆ هەزاران ساڵ و ناوی عەشیرەتەكەش بەسەر گوندەكەدا بڕاوە.”(2) ئەمەش قسەی مەلامستەفایە لە دیدارێكی رۆژنامەوانییدا لەگەڵ دانا ئادەم سیمست و هەژار موكریانیش لە پاشكۆی شەرف نامەدا باسی كردوەو هیچ سەرچاوەیەكی دی، ئەم بۆچونەی بارزانی پشتراست نەكردوەتەوە. بەڵكو تەنها تەفسیری تاكەكەسی خۆیەتی و پیشاندانی دیوێكی رەچەڵەكییە بەبێ بنەمایەكی زانستی و بەبێ سەرچاوەیەكی نووسراو. بۆیە دانا ئادەم سیمست لە كتێبەكەی خۆیدا گومانی لەم قسەیە هەیەو بە هیچ شێوەیەك رازی نییە پێی. لە چەند سەرچاوەیەكی دیشدا باس لەوە دەكرێت:” بنەماڵەی شێخانی بارزان لەبەرەی میرانی ئامێدین” میر مەسعود” ناوێكیان وازی لە میرایەتی هێناوە و رویكردوەتە خواناسی لەسەر تەریقەتی نەقشبەندی بوون و كوڕەكانی مەلاعەبدوڵا و تاجەدین بوون و بونەتە میراتگرەوەی ئەو تەریقەتە.(3) ئەم سەرچاوەیە هەژار موكریانییە كە لەزمانی مەلامستەفاوە وەریگرتووە و هیچ بنەمایەكی راستی تێدا نییە. محەمەد عەلی سوڵتانیش لە كتێبەكەی خۆیدا لەسەر خێڵی بارزانییەكان بەهەمان شێوە ئەم دیدەی دووبارەكردوەتەوە. بەڵام راستییەك لەم دیدەدا نییە، چونكە میرانی ئامێدی لە كتێبەكەی مامۆستا محەمەد ساڵەحدا لە فەرهەنگی زانست و گەنجینەدا، رەگوڕیشەی بنەماڵەی میرانی ئامێدی تێدا دەست نیشان كراوە بە هیچ جۆرێك مەسعود ناوی تێدانییە و لە بنەماڵەی میرانی ئامێدی كەسێك لە میرەكان یاخی نەبووە و خۆی بۆخودا پەرستی تەرخان نەكردوە.
رەنگە هەژار موكریانی بۆ ستایشكردنی بارزانییەكان ئەمەی نوسیبێت و پشتی بە هیچ سەرچاوەیەك نەبەستووەو قسەكەی مەلامستەفای كردوە بەبنەمای نووسینەكەی. لەكاتێكدا زۆربەی سەرچاوەكان سەرچەم میرانی ئامێدی دەست نیشان دەكەن بە ناو ساڵی لە دایك بوونیان و ناوێك لەو جۆرەی تێدانییە. نەسەبی میرانی ئامێدی بەروونی دیارە كێن و كێبوون و لە كوی بوون. هەژار جگەلەوەی هەڵەی مێژووی كردوە لەم بارەوە ئەوهەڵەیەشی كردوە كەسێكی دی هێناوە لەبری تاجەدین و كردویەتییە باپیرە گەورەی ئەم تیرەیە، ئەشێت ئەمە پەیوەندی بەوجۆرە مێژوو نووسانەوەبێت لەپێناوی دەرباردا مێژوو دەنووسنەوە، ئەگینا زۆربەی سەرچاوەكان كۆكن لەسەر ئەوەی تاجەدین باپیرە گەورەی ئەم خێڵەیەو ئەوەی ونە هاتنی تاجەدینە بۆئەو ناوچەیە نەك كەسێكی دی. پاش تاجەدین زۆربەی كەسەكان و شوێنەكانیان روونە، بەڵام مێژوو هێشتا رونی نەكردوەتەوە پێش تاجەدین كێبوون؟ لە كوێی بوون؟ تاجەدین لەبنەرەتا بۆ هاتووە؟ بەڵام ئەیوب بارزانی نەوەی شێخ بابۆ، كە خۆی لە نەوەی شێخانی بارزانە، لە كتێبەكەی خۆیدا. هاتنی پیاوە ونبوەكە تاجەدین دەگەرێنێتەوە بۆ زێبارییەكان. مەسعود بارزانیش بەجۆرێك لە جۆرەكان بەهەمان شێوە لە كتێبەكەی خۆیدا لەو بارەیەوە قسەیەك دەكات.(4) ئەم بۆچونە بەهێزترین بۆچونە كە بەشێك لەمێژوو نووسان باس لەوەدەكەن هاتنی تاجەدین لەناو خێڵی زێبارییەكانەوە بووە و بارزانییەكان خۆیان بەنەسەب زێبارین و، ناكۆكییەك هەبووە لەناو زێبارییەكان تاجەدین ناوچەكانی خۆیانی بەجێهێشتوە هاتووە لە گوندی ” بازێ” لە نزیك بلێ دانیشتوە و دەستیكردوە بە دروستكردنی خانەوادەیەك. برێكی دی لەسەرچاوەكانیش كە جێگەی باوەر نین دەڵێن: گوایە لەناوچەی كوردستانی باكورەوە هاتووە، لە شێخانی نەهریە. راستییەكەی ئەم بۆچونە دوورە لەراستییەوە، چونكە زۆربەی سەرچاوەكان قسە لەسەر ئەوەدەكەن تاجەدین خۆی شێخ نەبووە، پاش خۆی نەوەكانی لەسەردەمی مەلا عەبدوڵا و عەبدولرەحمانی كوڕی تەریقەت گەیشتوەتە ئەو ناوچەیە. لە هەموو حاڵەتێكدا زۆربەی مێژوونووسان كۆكن لەسەر ئەوەی هاتنی ئەو بنەماڵەیە بۆئەو شوێنە لە دەرەوەی ناوچەكە بووە، بەنەسەب خەڵكی ئەو ناوچەیە نین، پێشوتریش شێخ نەبوون و شێخ بوونیان لەسەر دەستی تەریقەتی نەقشبەندی و مەولانا خالیدی نەقشبەندی بووە.
تاجەدین باپیرە گەوەری بارزانییەكان لەگوندی بازێ، كە ئەشێ ئەوكاتەی ئەویش هاتبێتە ئەو ناوچەیە ئەو گوندە خەڵكی تیاژیابێت و هەر گوند بوببێت، نیشتەجێ دەبێت و كوڕەكانی كە بەناوبانگترینییان مەلا عەبدوڵایە، ئەشێت مەلا عەبوڵا بەهۆی خودا پەرستییەوە وەزیفەی مەلایەتی وەرگرتبێت، بەڵام هیچكام لەسەرچاوەكان باس لەوە ناكەن مەلاعەبدوڵا لەكوێ خوێندویەتی جگەلە سەرچاوەیەك كە دەڵێت:” مەلاعەبدوڵا هاتووچۆی ناوچەی شێخانی نەهری كردوە لە كوردستانی باكوور و خێڵەكانی هەكاری.”(5) نووسەری ئەم وتارە پشتی بە سەرچاوەكانی مەسعود بارزانی و ئەیوب بارزانی بەستووە. بەهۆی ئاشنایەتی ئەو خێڵانەی ناوچەی هەكاری هاتووچۆ هەبوبێت و مەلاعەبدوڵای كوڕە گەورەی تاجەدینیش سودی لەو دۆخە بینیبێت و ئەركی مەلایەتی بەدەست هێنابێت. بەڵام تاسەردەمی مەلاعەبدوڵاش شێخ نەبوون بەڵكو پاش مەلا عەبدوڵا و عەبدولرەحمانی كوڕی، ئیدی شێخ عەبدوسەلامی یەكەم، كە مێژووی ئەو پەیوەستە بەو مێژوەوە كە مەولانا خالیدی نەقشبەندی لەو ناوچەیە تێپەریوە و تەریقەدی داداون و، پاشان بوونەتە شێخ. ئەوەی رونە زۆربەی مێژوونووسەكان كۆكن لەسەر ئەوەی تاجەدین پیاوێكی غەریبەی ونبووبووە و هاتووەتە ناوچەكە، پاشان رونە لەسەردەمی ئەودا تەریقەتی نەقشبەندی نەگەیشتوەتە ئەو ناوچەیە.
تاجەدینیش بە حوكمی ئەوەی بەرەچەڵەك زێباری بووە، كە زۆرێك لە مێژوو نووسان تەكید لەسەر ئەوە دەكەنەوە، شێخایەتی پاش ئەو دەست پێدەكات و یەكەم پێگەی نیشتەجێبوونیشی لەگوندی بازێ بوە و پاشان چوونەتە ناوچەی بارزان دەسەڵاتی خێڵەكیان دەستی پێكردوە و، لەرێگەی تەریقەت و بەهێزكردنی خۆیانەوە دەستیان بۆ خێڵەكانی دی و ناوچەكانی دیش بردوە. قسەیەكیش هەیە دەڵێت:” پێشوتر ئەم بنەماڵەیە سۆفی بوون لەسەر تەریقەتی شێخانی نەهری بەهۆی چوونی مەولانا خالید بەو ناوچەیەدا هاتوونەتە سەر تەریقەتی نەقشبەندی و، ئیدی بوونەتە شێخ لەوتەریقەتە.”(6) گەر ئەم بۆچونە راست بێت ئەوا دەكرێت لەسەردەمی نەوەكانی تاجەدینەوە بووبوونە سۆفی و، پاشان تەرقەتیان لە قادرییەوە گواستبێتەوە بۆنەقشبەندی. هەرچەندە زۆربەی بیرو راكان لەسەر ئەوە كۆكن كە خێزانێكی ئیمانداربوون و دەستیان هەبووە لە دروستكردنی مزگەوت و تەكیە لەو ناوچانە. خودی تاجەدین پاش كۆچكردنی بۆئەو دەڤەرە هەوڵی داوە منداڵەكانی لەسەر هەمان پەروەردەی ئاینی بنیات بنێت. هەرئەمەشە وادەكات كوڕەكانی یەكێكیان ببێتە مەلاو نەوەكانیشی ببنە سۆفی تەریقەت و پاشان ببنە شێخ. لەكاتێكدا ئەركی شێخایەتی لەسەر تەریقەتی نەقشبەندی لە زۆر شوێندا لەسەر بنەمای رەچەڵەكە نەك لەسەر بنەمای ئینتیمان بوون بۆ ئەو تەریقەتە. یانی ئەوەی رون نییە ئەوەیە ئەوان بوونەتە سۆفی ئەو تەریقەتە و پاشان نەزانراوە چۆن بوونەتە شێخ! خۆیان ئەو بریارەیان داوە یاخود لەرێگای بەرماڵەوە بوونەتە شێخ؟! چونكە شێخ بوون لە بنەمای نەقشبەندیدا زیاتر پەیوەندی بەبەرماڵەوەیە، نەك پەیوەندی بە بریاری شێخێكەوە، ئەشێت هەمان دۆخی ئەوان وەك دۆخی ئەو شێخانەی دی بێت كە تەریقەتەكان لەهەر ناوچەو گوندێك وەك نوێنەرایەتی كردنی تەریقەتەكەیان كەسێكیان بە شێخ ناوبردوەو، ئیدی ئەو وەزیفەیەی بەسەردا براوە. لەوانەیە لەسەردەمی نەوەكانی تاجەدینیشدا هەمان دۆخ دووبارە بوبێتەوە و كەڵكیان لەو وەزیفەیە وەرگرتبێت.
سێبەرەكانی پایەكە
ئەم خێڵە لەسەرتاوە تاكو ئێستا كۆمەڵێك نەوە و نەسەبی لێ بوەتەوە. پاش تاجەدین مەلاعەبدوڵا دێت، مەلاعەبدوڵاش ئەو نەوانەی كە لەدوای خۆی بەجێی هێشتوون بەناوبانگترینییان كە بەردەوام باسی لێوە دەكرێت ” شێخ عەبدوسەلام” ی یەكەمە.(7) بەپێی ساڵی كۆچی و میلادی سەردەمی شێخ عەبدوسەلام، هەمان سەردەمی مەولانا خالیدی نەقشبەندییە.(8) بەپێی ژیاننامەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی لەو سەرو بەندەدا لە سلێمانییەوە سەفەری دەرەوەی وڵات دەكات بۆ سوریا و هیندستان، و لەوناوچەیە لە ماڵی مەلا عەبدوڵا دەمێنێتەوە و، ئەو بنەماڵەیە لەسەر تەریقەتی نەقشبەندی تەریقەد دەدا.(9) ئەشێت مەولانا لەو سەفەرەیدا بەو ناوچەیەدا گوزەری كردبێت و چیرۆكی زۆر هەن بەهەمان شێوە لەسەر مەولانا كە بەهەرشوێنێكدا تێپەریبێت، كاریگەری هەبووە لەسەر ئەو شوێنە. شێخ عەبدوسەلامی یەكەم، یەكەمین شێخی باڵادەستی ئەو بنەماڵەیە. نەوەكانی ئەم شێخە بەناو بانگترینییان كە تەكیەی داناوە لەگوندی بازێ ” شێخ محەمەد” بووە. هەڵبەتە ئەو ناوچەیە لەو سەردەمەدا كۆمەڵێك مەسیحی تێدابووە بەهۆی شەڕی تورك و كوردەكانی باكورەوە هەڵهاتوون و ویستویانە لەو ناوچەیە نیشتەجێبن.(10) زۆرێك لە مێژوو نووسان باس لەوەدەكەن لەو سەردەمەدا كوردەكان هاوپەیمانی توركەكان بوون بۆ قەتلوعام و راوەدوونانی مەسیحیەكانی ناوچەی هەكاری و ئەوانیش هەڵهاتوون بۆئەم دیویی كوردستان و ئینگلیزەكانیش هەوڵیانداوە بەهەر شێوەیەك بێت، ئەو مەسیحەیانە بپارێزن. بەڵام سەردەمی شێخ محەمەدی كوڕی شێخ عەبدوسەلام جارێكی دی رووبەرووی توندو تیژی بوونەتەوە و بەشێكیان ناوچەكەیان بەجێهێشتوە و، بەشەكەی دیشیان بەناچاری بوونەتە سۆفی خانەقاكەی شێخانی بارزان.(11)
دەتوانین بڵێین: یەكەمین خانەقا لەسەر دەستی شێخ عەبدوسەلامی یەكەم لەوناوچەیە دامەزراوە، یەكەمین هەوڵی فراوانكردنی دەسەڵاتی شێخایەتیش لەلایەن شێخ محەمەدەوە دەستی پێكردوە. پاش ناچاركردنی مەسیحییەكان كاری بۆ ئەوەكردوە خێڵەكانی ئەو ناوچەیەش بخاتە ژێردەسەڵاتی خۆی،.هەڵبەتە ئەو گوندانەی ئەو ناوچەیە:” بارزان، بلە، هۆستان، بازێ” لە ژێر دەسەڵاتی خێڵی “بروش” بوون.(12)ئەم خێلە پێش چوونی شێخەكان بۆئەو ناوچەیە دەسەڵاتی تەواویان هەبووە لەو گوندانە. سەرقاڵی كاری جوتیاریی و مەڕداری بوون، ناوی خێڵەكەشیان بریتیە لە ” هۆزێكی سەربەخۆ” واتە هۆزێك بوون سەر بە هیچ شوێنێك نەبوون. بەڵام پاش ئەوەی شێخەكان دەست دەكەن بە كۆنترۆڵكردنی ناوچەكە ئەم هۆزە دەكەوێتە ژێر ركێفی ئەم شێخانەوە، نەك لەرێگەی زەبرو زەنگەوە، بەڵكو لە رێگەی ئاینەوەو دەبنە بەشێك لەو تەریقەتەی شێخەكان پەیرەوی دەكەن و ئیدی ئەو چوار گوندە دەبنە بەشێك لە دەسەڵاتی شێخ محمەد. شێخ بەوە ناوەستێت و دەیەوێت هۆزەكانی دی ناوچەكەش بكەونە ژێردەسەڵاتی بۆیە پاش هێنانی ئەو هۆزە بۆناو تەریقەت پەل دەهاوێت بۆ هۆزی ” شێروانی” یەكان. ئەم هۆزە دەكەونە ناوچەی روباری بچۆك، گوندەكانییان پێكهاتوون لە:” رێزان، شێروان مەزن، مێرگە سوور، هاوەدیان”.(13).هۆزی شێروانیش بەهۆی خودا پەرستیانەوە راستەوخۆ دەبنە بەشێك لە سۆفیانی تەریقەتی نەقشی لەسەر دەستی شێخ محەمەد. شێخانی تەریقەت كە ئەم دەسەڵاتەیان بۆمەیسەردەبێت لەلایەن دوو هۆزی گەورەی ئەو ناوچەیە بریار دەدەن بگوازنەوە بۆ گوندی ” بارزان” .(14) لەگەڵ ئەم گواستنەوەیە راستەوخۆ شێخ بریاردەدات لە شێخ محەمەدەوە بكرێت بەناوی شێخی بارزان، واتە بەناوی ناوچەكەوەو ئەو خێڵانەش ببنە سۆفی شێخانی بارزان و پێكەوە كار بكەن بۆ بەرێوەبردنی ناوچەكەیان. گوندی ” بازێ” جێدەهێڵن. نازناوی شێخانی بارزان لەسەردەمی ئەم شێخەوە دەست پێدەكات، كە لەگوندی بارزان جێگیر دەبن شێخ هەوڵی ئەوەدەدات دەسەڵاتەكانی خۆی فراوان بكات و هۆزەكانی ” مزوری باڵاو هەركی” بخرێنە ناو دەسەڵاتییەوە. فەرمانرەوایەتی ئەم شێخە دەگەرێتەوە بۆ ساڵانی “1800” كان. (15) بۆماوەیەك لەرێگەی ئاینی و هێزەوە هەردوو هۆزەكە دەخاتە ژێر ركێفی خۆی و دەبنە چوار هۆز لەناوچەكە.
یەكەم: بروش. ناوچەی نیشتە جێ بوونیان. گوندی ” بارزان، بلە، هۆستی، بازێ”.
دووهەم: هۆزی شێروانی. ناوچەی نیشتە جێ بوونیان. گوندی” رێزان، شێروان مەزن. مێرگەسوور، هاوەدیان”.
سێهەم : هۆزی مزوری باڵا. ناوچەی نیشتەجێ بوونیان. گوندی ” سیلكی. كۆزی. شنكێل. دێری”.
چوارەم: هۆزی هەركی: ناوچەی نیشتەجێ بوونیان. گوندی” بناجی . سیلكی . كوزی. شنیكل”.
كۆكردنەوەی ئەم هۆزانە دەبێتە بناغەی یەكەم یەكگرتووی هۆز لەو ناوچەیە لە ساڵانی ناوەراستی 1800 كان دەست پێدەكات. ئەوەی كۆشیاندەكاتەوە خودی شێخ محەمەدە. چ لەرێگەی ئاینەوەبێت یان لەرێگەی زەبروزەنگی خێڵەكییەوەبێت، ئەوناوچەیەش كە تێدا نیشتەجێبوون و هی هۆزێك بووە دەبێتە ناوچەی شێخەكان و میوان دەبێت خاوەن شوێنەكە. پاش مردنی خۆشی كوڕە گەورەكەی كە لە ساڵانی 1885 لەدایك بووە لەگوندی بارزان ناوی دەنێت عەبدوسەلام، بەناوی باوكییەوە.
شێخ عەبدوسەلامی دووهەم دەبێت جێگرەوەی باوكی. بەهەمان رێچكەی باوكی دەست دەكات بە كاری ئاینی و خێڵەكەی و شەڕی خێڵەكان لەگەڵ خێڵەكانی زێباری و برادۆستییەكان لە شێخ عەبدوسەلامی دووهەمەوە دەست پێدەكات.(16) هەڵبەتە رەگوڕیشەی ئەو شەڕە خێڵەكییانە بۆئەوە دەگەرێتەوە شێخ ویستویەتی زۆربەی هۆزەكانی ناوچەكە بخاتە ژێر ركێفی خۆیانەوە، بەڵام هۆزی برادۆستییەكان و لۆلانییەكان و زێبارییەكان بەهیچ شێوەیەك نەیان ویستوە بكەونە ژێر ئەو دەسەڵاتەوە، بەڵكو زێبارییەكان بارزانییەكانیان بەبەشێكی خۆیان زانیوەو هەوڵی ئەوەیانداوە بیانگەرێنەوە ژێر ركێفی خۆیان. سەرچاوەكان باس لەوەشدەكەن توركەكان و ئینگلیزەكان دەورێكی كاریگەریان هەبووە بۆ دروستكردنی ئەو شەڕە خێڵەكییە. ئینگلیزەكان پشتگیری برادۆستی و زێبارییەكانیان كردوەو توركەكانیش پشتگیری بارزانییەكانیان كردوە بەهۆی هاوسنووریانەوە.(17) بۆیە هەردوولا ملیان بەیەكتر نەداوە و بەدرێژایی مێژووی “50” ساڵ شەڕیان لەسەر فەرمانرەوایەتی خێڵەكی كردوە. پاش مردنی شێخ عەبدوسەلامی دووهەم، لەساڵانی”1914″.(18) نەوەكانی درێژەیان بەم شەڕە داوە و زۆرێك لە مێژوونووسانیش ئەم شەڕە خێڵەكیانە بەشەڕی كوردایەتی تەفسیركردوە. بەڵام شێخ عەبدوسەلام بەهۆی ئەوەی سەردەمی ئەو سەردەمی باڵادەستی خێڵەكان بوو، توانی دەسەڵاتەكەی خۆی تا سنووری رەواندز درێژبكاتەوە و ململانێشی لەگەڵ عوسمانییەكان دەستپێكرد و، لە هەندێك كاتدا والێكدراوەتەوە لەپێناو كوردبووە لەكاتێكدا هەوڵی ئەوەی داوە دەسەڵاتی خۆی درێژبكاتەوە بۆ خێڵەكانی ناوچەی هەكاری، بۆیە برێكجار هەم عوسمانییەكان و هەم ئینگلیزەكان فشاریان خستوەتە سەرو پشتگیری ئەو خێڵانەیانكردوە دەكەونە ژێر هێرشی ئەم شێخەوە. بۆیە ناتوانین ئەو جوڵانەوانە وەك جوڵانەوەی داخوازی كورد سەیربكەین، چونكە لە هیچ جوڵانەوە و دانوستانێكدا باسی كورد نەكراوە، تەنها باسی خێڵ و ناوچەیەك كراوە.
درەختی خێڵی
(بەڕۆژ) یەكان، بەو كۆمەڵكە خێڵە دەوترێن، دەكەونە بەری رۆژی ناوچەكەوە. ناوچەكە پێكهاتووە لە دوو بەش. بەشی (بەرۆژ) لەگەڵ بەشی (نزار)(*) ئەو خێڵانەی كەوتوونەتە بەری (بەرۆژ) بریتین لە حەوت خێڵ. “بەرۆژ ناڤەكە بۆ ئێك ل وان حەفت عەشیرەتا دهێت.”(19) بەم سەرچاوەیەبێت، هەموو ئەو حەوت خێڵەی دەكەونە ئەو بەرەوە، بە بەرۆژییەكان ناو دەبرێن. ئەم بەرەیەش دەكەوێتە بناری چیای(شیرین) كە یەكێكە لە چیا بەناوبانگ و بەرزەكانی باشووری كوردستان.
تەواوی ئەو گوندانەی لەم بەرەیەدان بریتین لە گوندەكانی: (ئاستە، سالووكا، بلێ، گلاڤا، سترێشمێ، رێشە، هۆستان، هەسنەكا، ببانا،هەسنێ، هەڤندكا، رەزیان، هەمدلا، ئالیا، بازێ، سەڤرە، باڵندا، دازان،) لەناو ئەم گوندانەشدا گوندی (بارزان) دەكەوێتە ناوەراستی هەموویانەوە. پێش هاتنی باپیرە گەورەی ئێستای بەرزانییەكان. (تاجەدین) واتە لە ساڵانی (1820) زاینی، ئەم ناوچەیە لەژێر چنگی كۆمەڵێك لە ئاغایانی سەر بە خێڵی زێبارییەكان بووە. كۆی سەرچاوەكان لەسەر پێشهاتنی ئەوان، كۆكن لەسەر ئەوەی، ئاغاكانی ئەو ناوچەیە بەشێوەیەكی توند فەرمانرەوایەتییانكردوە و، جوتیار و خاوەنكارەكانییان بۆ خۆیان چەوساندوەتەوە.
خێڵەكانی ئەم ناوچەیەش بەهۆی زۆری چەوساندنەوەیانەوە، هەندێكجار ململانێی ئاغاكانیانكردوە و رووبەرووبوونەوەی توند لە نێوانیاندا روویداوە. قەشە (ویگرام) لە گەشت نامەكەی خۆیدا دەنووسێت: ” ئەوكاتەی من لەوێوە تێپەڕیم، خێلەكان پێكدادانیانكردبوو، لەو پێكدادانەدا هەندێك لە خەڵكەكە لە گوندی (ئەردێل) خۆیان شاردبووییەوە و بە بەڕوو نانیان دروستكردبوو لە برساندا نانی بەڕوویان دەخوارد(20)
تەنانەت باج و فشار لەسەر گوندنشیینەكان هێندە زۆر بووە، شێوەی باجەكان لەسەریان بەم شێوەیەكی خوارەوە بووە:
_ رەزانە: بەواتای باجدانی رەز و باخ
_ كەرانە: بەواتای وەرگرتنی باجی سەر وڵاخ
_ چێڵانە: باجی مەڕ و ماڵات
_ دەرگانە: وەرگرتنی كەلوپەلی ناوماڵ(21)
ئەم ریزبەندییە بۆ شێوەی باج، نیشانەیە بۆ ئەوەی خەڵكی ناوچەكە لەژێر چنگی ئاغاكاندا، بە چەندین شێوە باجیان لێوەرگیراوە و چەوسێنراونەتەوە. رووبەری باجەكانیش لەسەریان تەواوی ژیانی گرتووەتەوە. بۆیە ئاساییە گەر لەنێوان خێڵەكانی ئەو ناوچەیە و ئاغاكاندا، پێكدادان روویدابێت و كوشتن و ماڵ سوتاندن و تاڵانبردنی تێكەوتبێت. تەواوی سەرچاوە مێژووییەكان پەنجە بۆ ئەوە رادەكێشن، كە لە پێكدادانەكاندا، هەمیشە تاڵانكردن و سوتانی ماڵ و گوندەكانی لێكەوتوەتەوە و هەڵهاتنیش بۆ شوێنە شاخاوییەكانی تێكەوتووە.
پێشهاتنی (تاجەدین) تا رادەیەك بە ناروونی ماوەتەوە. كۆی ئەو كتێب و نووسینانەی لەسەر ئەم ناوچەیە بڵاوبوونەتەوە، پایەی سەرەكی دەستپێكیان لە (تاجەدین)ەوە دەست پێدەكەن. گەر سەرنجێك یان پەرەگرافێك پێش هاتنی ئەو نووسرابێت، تەنها ئەو دیوەی بەدیار كەوتووە، كە ناوچەكە لەژێر زەبری ئاغاكاندابووە. ئەو زەبر و زەنگە بووەتە هۆی ئەوەی بەشێك لە خێڵەكان یارمەتی یەكتری بدەن لەكاتی رووبەروو بوونەوەدا، بەڵام نەیانتوانییوە ببنە گروپێك و خۆیان خۆیان بەرێوە ببەن. ئەوەشی جێگەی سەر سوڕمانە، مێژووی (تاجەدین) بەتەواوەتی روون نییە. دوو جۆر چیرۆك لەسەری هەن، كە ئەم دوو جۆر چیرۆكە باس لە هەڵهاتنی یان دوركەوتنەوەی پیاوێك دەكەن، لە خێڵی زێبارییەكان بۆ ناوچەی (بارزان) یەكێك لە چیرۆكەكان قسە لەسەر هەڵهاتنی دەكات و، ئەویتریشیان قسە لەسەر جێگۆركێ دەكات. لێ، ئەم پیاوە پێناچێت پیاوێكی هەڵهاتووبێت، لەبەر دوو هۆكاری گرنگ.
یەكەم: ئەم پیاوە كەسێكی ئاینی و بێوەی بووە
دووهەم: گەر لە سنووری ئامێدی هەڵهاتبێت، بۆچی دیسانەوە چووەتەوە شوێنێك بەهەمان شێوە سنووری خێڵی زێبارییە؟ (ئەكرێت لێرەدا وەك سەرەنجێك بڵێین: ئەم پیاوە زێبارییە، لەوانەیە وەك هەموو مەلاكانی سەردەمی خۆی شوێنی گۆڕیبێت. بەهۆی ئەركی مەلایەتییەوە لە سنوورێك رۆیشتووە بۆ سنوورێكی دیكە. هەردوو سنوورەكەش قەڵەمڕەوی خێڵی زێبارییەكان بووە. كاتێكیش لە سنووری ناوچەی (بارزان) لە گوندی (بازێ) نیشتەجێ دەبێت، ئیدی لەوێوە دەستدەكات بە كارە ئایینیەكانی خۆی و، وەك كەسێكی ئاینی سەرقاڵی ئیشەكانی خۆی دەبێت و هیچ زیانێكی بۆ كەس نابێت.) مێژوو نووسەكان تەنانەت یەك كەسیان نەیتوانییوە زەرە و زیانێك لەلایەن ئەم پیاوە دەرخات. (واتە دڕكی بۆ كەس نەبووە.) كاتێكیش لەسەر خودی بنەماڵەكە دەوەستین، یەكەم وێستگەیەك لێیەوە بێینە دەرەوە و سەیری مێژووەكەی بكەین، لە باپیرە گەورەكەیانەوە دەست پێدەكات كە(تاجەدین)ە.
(خێڵی بارزانییەكان وەك گشت خێڵەكانی دیكە، سەرمەدی نەبوون، بەڵكو لە بارودۆخێكدا یەكیان گرتووە.)(22) ئەم خێڵانە چوار تیرەی سەرەكیان بریتین لەو تیرانەی دەچنەوە سەر خێڵی زێباری. ناوچەكەشیان بەهۆی سنووری سێ وڵاتەوە، ناوچەیەكی گۆشەگیرە. ناوچەیەك بووە پێش دروستبوونی شێخ و، تەكییە. بەشێك لە مەسیحییەكان، جولەكەكان، ئاشورییەكان لەو ناوچەیە ژیاون. دیاریش نییە چوار تیرەكەی سەر بە خێڵی زێبارییەكان لەكەیەوە چوونەتە ئەو ناوچەیە. بەڵام جولەكەكان بەهۆی هەڵهاتنیانەوە سەردەمێكی زۆر دور دێنە ئەو ناوچەیە. (ئیسحاق)ی مێژوونووس دەڵێت: (جوەكان پێش بابلیلەكان ئاوارە دەبن بەناوچە گۆشەگیر نشینەكاندا.) ئەم رستەیە دەری دەخات جوەكان لە زۆر شوێنی گۆشەگیردا خۆیان شاردوەتەوە، لە سنووری باشووری كوردستان لە هەموو ناوچە شاخاوییەكان و گوندەكانی ناوچە شاخاوییەكان جوو بوونی هەبووە. ئەوانەی ئەو ناوچەیەش ئەگەر بۆ ئەو مێژووە نەگەڕێنەوە، بێگومان بۆ مێژووی پاش ئەوە دەگەرێنەوە. ئەوەی مەسییحیەكانیش لەدوای شەڕی خاچ پەرستەكانەوە بەهۆی هێرشی عەرەبەكانەوە، لە زۆر شوێن خۆیان پەنادەدەن. یەكێك لەو شوێنانە ناوچەی بارزانە. ئاشورییەكانیش پاشماوەی دەسەڵاتی ئاشورییەكانن. كەوایە ناتوانین دەریخەن ناوچەكە هی چوار خێڵەكەی سەر بەزێبارییەكانە، یان هی یەكێك لەو دین و نەتەوانەیە كە لەناوچەكەدابوون. ئەوەی گرنگە، ناوچەكە كۆمەڵێك دیین و شوناسی جیاجیای لێیە.
(مزگەوتەكەی ناو بارزان، گوایە لەسەر بناغەی پەرستگای كۆن دروستكراوە.)(23) لەراستیدا ئەم مزگەوتە لەسەر پەرستگای كۆن دروست نەكراوە، بەڵكو خۆی پەرستگایەكی كۆن بووە، پاشان كراوە بە مزگەوت. بەپێی ئەم پەرستگایەبێت پێشوتر خەڵكانی سەر بەئایینەكانی دیكە لێرەدا ژیاون. وەك ئەوە لە پێشدا ئاماژەیەكمان پێدا، ناوچەكە رەنگی جیاوازی تێدا هەبووە. كاتێكیش خێڵەكانی سەر بە زێبارییەكان، فیدراسێۆنێك دروستدەكەن، وردە وردە فدریاسیۆنەكە گەشە دەكات و ناوچەكە فۆرمی خۆی دەگۆڕێت و دەبێتە ناوچەیەك خێڵەكانی تێیدا باڵادەست دەبن. ئەوەشی ئەم خێڵانە لە زێبارییەكان دادەبڕێت، ململانێ و قبوڵنەكردنی ئەو ستەمەیە ئاغا زێبارییەكان دەرهەق بە خەڵكی ناوچەكە بەكاریان هێناوە.
– چوار خێڵە بنەرەتییەكە.
یەكەم: بەرۆژییەكان
دووهەم: مرزوی ژورێ
سێهەم: شێروانی
چوارەم: دۆڵە مەڕی
ئەم چوار خێڵە بەرەچەڵەك هەر چواریان دەچنەوە سەر زێبارییەكان. پێشوتر تیرەیەك بوون لە خێڵی زێباری و پاشان گەشەیانكردوە و خۆیان بوون بە خێڵ. دەتوانین بڵێین: كاتێك فدراسیۆنی خێڵەكان لەناوچەكەدا دروستدەبێت، ئەم چوار خێڵە دەبنە هۆی دروستبوونی فدراسیۆنەكە. ئەوەشی فدراسیۆنەكە دروستدەكات بنەماڵەی شێخەكانن. ئەم بنەماڵەی شێخانەش بریتین لەو بنەماڵەیەی دەچنەوە سەر (تاجەدین) پاش تاجەدین ئیدی وردە وردە بەكاروباری ئایینیەوە سەرقاڵدەبن و، دوای دروستبوونی تەریقەتی قادری، تەریقەتی قادری دەگاتە لای بنەماڵەی نەهیرییەكان لەو دیوی سنوور. بنەماڵەی نەهیرییەكان كە دراوسێن لەگەڵ ئەماندا، دەبنە شێخ و دوایش بەهۆی هاتنی تەریقەتی نەقشبەندییەوە بنەماڵەی بارزانییەكان لە بنەماڵەی شێخەكانی نەوەی (تاجەدین) لە شێخانی نەهری دوردەكەونەوە و چەندجارێكیش پێكدادان روودەدات لەناوچەكەدا بۆهۆی گرتنە دەستی دەسەڵاتی شێخایەتییەوە. تیرەكۆنەكانی سەر بە زێبارییەكان دەبنە خێڵ و لەرێگەی شێخانی نەوەی (تاجەدین)ەوە ئاراستە دەكرێن و فدراسیۆنێكی خێڵەكی دادەمەزرێنن بۆ بەرگریكردنی ناوچەكە.
_ ناوی بارزان
ناوی بارزان قسەی زۆری لەسەر دەكرێت. هەندێك لە مێژوونووسەكان دەڵێن: (ناوی بارزان، لە بەراز ئاواوە هاتووە!) هەڵبەتە ئەم سەرنجە شتێكی زۆر بێمانایە. ئەوانەی كە پێیان وایە ئەم ناوە لە (بەراز ئاوا) واتە شوێنی (بەراز)ەكانەوە هاتووە، بروای كەسانێكە هیچ ئاگاییەكی مێژوویان نییە و تەنها ویستویانە ئەو ناوچەیە بەم ناوە بشكێنن. (خوێنەری بەرێز من كە لەم لێكۆڵینەوە ئاساییەدا ئەم مێژووە دەنووسم، دڵنیابە ئەو دەسەڵات و سیستەمە خێڵەكییەی بارزانییەكانم بەهیچ جۆرێك قبوڵ نییە، بەڵام ئەوەشم قبوڵنییە لەسەر ئەوەی دژی ئەو سیستەم و خێڵم، بروا بە شتی بێمانا بكەم.)
نەیارەكان بۆیەم ئەم ناوە بەم جۆرە شیدەكەنەوە، بە دیدێكی ئایینیەوە سەیری گیانەوەرێك دەكەن نەفرەتی لێكراوە، دەیانەوێت لەرێگای ئەو گیانەوەرەوە، كە ئاینێك نەفرەتی لێكردوە، نەفرەت لەو خەڵكەش بكەن لەو ناوچەیەدان. خۆ گەر ئەوانەی ئەم ناوە بەكاردەهێنن تۆزێك شارەزاییان لەسەر ئەو گیانەوەرە و ناوچەكە هەبوایە، بێگومان هەرگیز ئەو ناوەیان بەكار نەدەهێنا. پێشهەمووشت ئەو ناوچەیە شوێنی مەسیحی، ئاشووری، جولەكە، بووە. هەرسێ خەڵكانی ئاینەكە زۆر كێشەیان لەگەڵ ئەو گیانەوەرەدا نییە و، جگە لە جولەكەكانیش، دوو ئایینەكەی دیكە گۆشتەكەشی دەخۆن، كاتێك ئەو گۆشتە دەخۆن، بۆپێمان ناڵێن: ئەو هەموو بەرازە لەو ناوچە چیدەكات تا پێی بوترێت(بەراز ئاوا)؟ دەستەواژەی(بەراز ئاوا) واتە مێرگی بەرازەكان و شوێنێك زۆرترین بەرازی لێبێت!كە ئەم ناوە بۆ ئەو ناوچەیە واتایەكی نییە. دوای ئەوە مێژوونووس چۆندەبێت بە دیدێكی ئاینی نەفرەتلێكراوە بۆ گیانەوەرێك سەرقاڵی شكاندنی خەڵكێكی زۆربێت لەناوچەیەك. ئەم كەمە رونكردنەوەیە لەسەر ئەوناوە تەنها بۆئەوەیە، بڵێم: لەراستیدا ئەم ناوە جگە لە كۆمیدیایەكی ئەخلاقی بۆ سنوورێك هیچی دیكە نییە.
دیدێكی تر هەیە لەسەر ناوی (بارزان) دەڵێت: (بارەزان ب واتایە هەڵگرێ راستیی، یا راست زان. هەروەكو توڤ برازان، بەواتایێ برای راست.)(24) ئەم دیدە زیادە رەوی تێداكردوە. دیدێكی زۆر تازەیە و دەیەوێت زمان شی بكاتەوە و لەرێگای شیكردنەوەی زمانەوە، واتایەكی زانستی و واتایەكی هوشیاری ببەخشێتە ناوچەكە. بەر لە هەمووشتێك خودی گوندی (بارزان) تا سەردەمانێكی درەنگ بناغە نەبووە. بۆنمونە هەتا سەردەمی (شێخ عەبدولسەلام)ی یەكەم، گوندی بارزان مەڵبەندی ناوچەكە نەبووە، ئەوە شێخ بەعدولسەلامە وردە وردە مەڵەندی ناوچەكە دەكات بەو گوندە و هەر ئەویشە ناوی گوندەكە دەگوازێتەوە بۆ ناوی فیدراسیۆنە خێڵەكییەكە. پێش ئەو ئەو گوندە هەبووە، نە شوێنی زانست بووە، نە شوێنی حەقیقەت، بەڵكو گوندێكی زۆر ئاسایی بووە وەك هەموو گوندەكانی دیكە. خاوەنی ئەم سەرنجە كە دەیەوێت ماناكەی بگۆرێت و سەرلەنوێ بەرگێكی زانستی و حەقیقەت بكات بەبەر ناوەكەدا، لەو كەسانە دەچێت لەبەر خاتری دەسەڵاتێك دەیەوێت ناولا مێژووی شوێنێك بگۆرێت و بیكاتە شتێك كە ئەوە نەبووە.
ئەم دیدەشیان كە لە پێناو دەسەڵاتدا ناوەكەی گۆڕیوە بۆ واتایەكی زانستی، جێگای بڕوا نییە. دیدێكی دیكە هەیە دەڵێت: (ناوی بارزان، لە بارزەوە هاتووە.) ئەمەیان لە هەموو دیدەكانی دیكە جێگای بروایە بۆ ئێستا و رابردوو. وشەی (بارز) وشەیەكی كۆنی كوردی سەردەمی زەردەشتییەكانە. بەو شوێنانە دەوترێت بەرزن، یان دیارن. گوندەكەش خۆی كەوتوەتە شوێنێكی بەرز و دیارەوە. بەهۆی ئەوەی مەعبەدی كۆنیشی تێدایە، دەتوانرێت بوترێت پێشوتر لە تەنیشت ئاشووری و جولەكە و مەسیحیدا كوردیشی تێدا ژیاوە. بەهۆی هەڵكەوتووی گوندەكەوە لەشوێنێكی بەرزدا ئەم ناوەیان لێنابێت.(ئەمەش هێشتا دڵنیایی نییە و رەگوڕیشەی ناوەكە هێشتا گفتوگۆی لەسەرە.) بەڵام لەچاو سەرنجەكای دیكە، لەچاو ستایشكردن و لێدانەكانی دیكە، ئەم دیدەیان لە راستییەوە لە وانەی پێشو نزیكترە.
– رەچەڵەكی خێڵەكە
لەبەشی ناسینی بنەوانی یەكەمدا(تاجەدین) بەپێی سەرچاوەكان رونمانكردەوە، كە ئەم خێڵە رەچەڵەكیان زێبارییە. بۆ زیاتر رونكردنەوە دەگەرێینەوە لای كۆمەڵێك دەقی زیندو. (شێخ عەبدولسەلام)ی یەكەم. (زۆرێك لە مێژوونووسەكانی دژی ئەو بنەماڵە بە نەخوێندەوار باسی دەكەن! لە كاتێكدا خوێندەوارێكی راستەقینەی سەردەمی خۆی بووە و كتێبی شرح العقاید و كتێبی شیعری هەیە.) دوای شێخ (عەبدوالرەحمان)ی برای (شێخ عەبدولسەلام)ی یەكەم دێت. ئەم سەردەمە هەمان سەردەمی كۆچی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی)یە لە سلێمانییەوە بۆ ئەستەنبوڵ. كاتێك مەولانا سەفەردەكات وا باسدەكرێت لەوناوچەیەوە گوزەری كردوە و، ئەوكاتە لای (شێخ عەبدوالرەحمان) لایداوە و تەریقەتی داداون. كتیێبی (كوردناسی) (بازیل نیكیتین وەرگێڕانی نەجاتی عەبدوڵا) لە لاپەرە چل دا دەڵێت: (مەلا عەبدوڵای كوڕی تاجەدین، دوو كوڕی هەبوو، بەناوی عەبدوالرەحمان و عەبدولسەلام. دوای مردنی شێخ تاهیری نەهری، عەبدولسەلام بانگەشەی شێخایەتی كرد.) ئەم كتێبە بۆمان روندەكاتەوە كە رەگوڕیشەكە بەم جۆرەیە.
تاجەدین، مەلا عەبدوڵا، عەبدولسەلام و… هتد.
واتە هەتا سەردەمی كوڕەكەی تاجەدینیش شێخ نەبوون. كەس بە مەلاعەبدوڵای نەوتوە شێخ عەبدوڵا. بەڵكو دوای سەفەرەكەی مەولانا كوڕەگەورەكەی مەلا عەبدوڵا واتە عەبدولرەحمان، لای شێخانی نەهری مورید بووە و، پاشان لەسەردەمی عەبدولسەلامی یەكەمەوە، شێخایەتی راستەقینە دەست پێدەكات و، ئەم شێخایەتییەش نەوەكانی شێخ تاهیری نەهری نیگەران دەكات و ناكۆكی دەكەوێتە نێوانیان، چونكە تەریقەتەكەیا لە نەقشییەوە وەرگرتوە نەك نەهری، خۆیان پێشوتر وریدی نەهرییەكان بوون، پاشان دەست لەو موریدبوونە هەڵدەگرن و دەبنە شێخ لە تەریقەتێكی دیكە. (شێخانی نەهیری رازی نەبوون لەسنووری قەڵەمرەوی خۆیان جگە لە خۆیان، كەسیتر بانگەشەی شێخایەتی بكات و، هەركەسێكیش بانگەشەی شێخایەتی كردبێت، رووبەرووی بونەتەوە و شەڕیان لەگەڵدا كردووە.)
شێخ عەبدولسەلامی یەكەم. خوێندەوار بووە. خوێندەوارێكی سەردەمی خۆی. لەیەكێك لە شیعرەكانیدا بۆیەكلایكردنەوەی رەچەڵەكیان دەڵێت:
(خالیدیمە ب تەریقەت
زێباریمە ب عەشیرەت
بارزانیمە بە مەسكەن و قەریەت)(25)
هیچ دەقێك وەك ئەم شیعرەی عەبدولسەلامی یەكەم رون و ئاسان نییە، بۆ كەسێك بیەوێت رەگوڕیشە و بنەوانی ئەو خێڵە بدۆزێتەوە. ئەم دەقە شیعرە لەپاڵ ئەو دەقانەدایە كە شێخ نووسیوویەتی.(چەند دەقێكی دیكەی هەیە، لەشوێنی دیكە دایاندەنێم.) لە دەقەكەدا پێماندەڵێت: تەریقەتم مەولانا خالیدی نەقشبەندییە. واتا: تەریقەتەكەی خۆی بەیاندەكات و سەر بەنەقشبەندییەكانە. لەروی رەچەڵەكی خێڵەكیشەوە زۆر بەرونی دەریدەخات كە زێبارییە. ئەمە یەكێكە لە پایە سەرەكییەكانی بنەماڵەكە و ، ئەمە نەوەی تاجەدیینە. شێخایەتی راستەقینە لەناوچەی بارزان، لەم كەسەوە دەستپێدەكات و لەم كۆپلە شیعرەدا بە زمانێكی پاراو پێماندەڵێت: ئەوان كێن. لە دوا دێردا دەڵێت: دانیشتوی بارزانم. ئەو ناڵێت من بارزانیم، لەبری ئەوە خۆی بەدانیشتوی بارزان پیشاندەدات. خۆ گەر بارزانی بوایە، یانی خەڵكی گوندەكە بوایە، دەیگوت من بارزانیم، بەس ئەو دەڵێت: دانیشتوی بارزانم و من زێباریم.
ئەمە دەكەمە بیانوێك بۆ وەڵامدانەوەیەكی ئاسانی دوو كتێب. مامۆستا (فەرید ئەسەسەرد) لە كتێبەكەی خۆیدا، كە من بەهیچ شوێوەیەك رازی نەبووم بیكەمە سەرچاوەی ئەم باسە. چونكە ئەو لەوێدا هەزار و یەك ڕاورێوی دەهێنێتەوە بۆئەوەی دەریخات ئەم بنەماڵەیە ئیسماعیلین! لەكاتێكدا خۆی زۆر بەباشی ئاگای لەو كتێبە مێژوویانەیە لەسەر ئەم بنەماڵەیە نووسراون، نازانم بۆچی میتۆدەكەی خۆی لەسەر ئەو بنەمایە دادەرێژێت و خۆی وێراندەكات بۆئەوەی پێمانبڵێت ئەم بنەماڵەیە بەرەچەڵەك دەچنەوە سەر ئسماعیلییەكان؟! ئەبێت بیەوێت چیمان پێبڵێت؟ ئسماعیلییەكان زۆر كۆنن و شیعە مەزهەبن. ئەمان زۆر تازەن و سوننە مەزهەبن. ئیسماعیلیەكان بەهیچ شێوەیەك مێژوویان لەو ناوچەیەدا نییە، ئەمان مێژووەكەیان لە تاجەدینەوە دەست پێدەكات و تاجەدینیش مەلایەكی سوننە مەزهەبی بێوەی خێڵی زێباری بووە و هاتووە لەو ناوچەیە دانیشتووە و دوای خۆشی، مەلاعەبدوڵای كوڕی كاروبارە ئایینییەكانی گرتوەتە دەست و هەرخۆشی وانەی بە كوڕەكەی وتووە. لەنەوەی سێهەمیشدا كە دەكاتە مەلاعەبدولرەحمانی كوڕە گەوەری و پاشان شێخ عەبدولسەلامی یەكەم، ئەمانە سەرەتا سەر بە شێخانی نەهری بوون و پاشان بوون بە نەقشبەندی.
كتێبێكی دیكە هەیە بەناوی: (محەمەد عەلی سلگانی، ایل بارزان) ئەم نووسەرە لەم كتێبەدا زۆر خۆی هیلاك كردوە، كتێبەكەی بە هەناسەیەكی ناسیونالیزمی فارسییەوە نووسیوە. هەوڵێكی زۆر دەدات بنەماڵەی بارزانییەكان بباتەوە سەر بنەماڵەیەكی فارس. خۆی وتەنی: ئەم بنەماڵەیە لە ناوچەكانی مەریوانەوە هاتوونەتە ئەو ناوچەیە! بیری چووە گەرواشبێت مەریوان فارس نییە، ناوچەیەكی كوردییە و دانیشتوانەكەی لەكۆنەوە تاكو ئێستا هەورامی بوون. گەر بشڵێت لەناوچەی پریانشەهرەوە هاتوون، ناوچەی پیرانشەهر فارسی نییە و كورد نشینە ، ئاینی زەردەشتی بناغەكەی لەوێوە دەست پێدەكات و خودی زەردەشت پێغەمبەر خۆی خەڵكی گوندێكە لەناوچەی پیرانشەهر. ناوەكەشی بریتییە لە(شاری پیرەكان) ئەم شارە شارێكی كۆنە و، كۆمەڵێك كەسی ژیر بەرێوەیان بردووە وەك ئەنجومەنێك، ئەو ئەنجومەنە ناوی ئەنجومەنی پیرەكان بووە، (پیرەكان بەواتای ژیرەكان دێت.) ئەم بەرێزە لەم كتێبەیدا بە كۆمەڵێك سەرچاوی فارسییەوە، كە هیچ بنەمایەكی مێژووی راستیان تێدانییە، قورساییەكی زۆر دەخاتە سەر دیدە ناسیونالیستەكەی خۆی و دەیەوێت خێڵێك بكاتە فارس، كە هیچ فارس نیین. هەردوو كتێبەكەی (محەمەد عەلی سوڵتانی و فەرید ئەسەسەرد) دوو لەو كتێبە زۆر خراپانەن لە سەر مێژووی ئەو بنەماڵەیە نووسراون ، كە خوێنەری مێژوو هەرگیز ناتوانێت پشتیان پێببەستێت و وەك سەرچاوە بەكاریان بهێنێت.
دەقەكەی شێخ عەبدولسەرم وەڵامێكی دروستی هەردوو كتیبەكە و ئەو كتێبانەشە، كە دەیانەوێت مێژووەكە بەرەو شوێنێك ببەن، كە ئەو شوێنە شوێنی بارزانییەكان نییە. لە شیعرێكی دیكەدا دەڵێت:
(ئەو خالیدیێ، زێباری
هیڤی دكەت، ژ باری
ئازا بكەی، ژ ناری. )
یان دەڵێت:
(كەسێ خودێ نەناسێ
رۆن نابیت، قەلبێ قاسێ…
(لازمە لەسەر عەبدا
قبوڵبكەن ئەمرێ سەیدا…
(تەرك بكە دونیایێ
بترسە لە لیقایێ..
ئەم دووسێ دێرە شیعرە تەنها بۆئەوە، بكرێتە پاڵپشتییەك بۆ زیاتر ناسینەوەی رەچەڵەك لێرەدا بەكارم هێناون. لەو شیعرەی كە باسی مەرگ و قەبر و فریشتەكاندەكات. لە دوو شوێنی سەرەكیدا باس لە زێباری بوون و نەقشبەندی بوونی خۆیاندەكات. باس لەوەشدەكات كە زێبارییەكان ئازان و لە ئاگر ناترسن و هەمیشە رووبەرووی زوڵم دەبنەوە. دەقەكانی شێخ عەبدولسەلامی یەكەم، بەو دەقانە ناودەبرێن كە روونی لە مێژوو دەخەنە روو. خۆی نەوەی دووهەمی تاجەدیینە، ئیدی كە نەوەی دووهەمە، ناكرێت دەقەكان وەك سەرچاوەی بنەرەتی سەیرنەكرێن و پشت بە سەرچاوەی دیكە ببەستیتـ بۆئەوەی ئاراستەیەكی دیكە وەربگریت.
_ نەوەكانی خێڵ
یەكەم: تاجەدین
دووهەم: مەلا عەبدوڵا
سێهەم: شێخ عەبدولسەرەم
چوارەم: نەوەكانی شێخ عەبدولسەلام
لەم بەشەدا بەستونی شێخ عەبدولسەلامدا دێینە خوارەوە. واتە نەوەكانی شێخ عەبدوالرەحمانی براگەوەری فەرامۆش دەكەین و ئەو ستوونەمان لاگرنگە، كە لە شێخ عەبدولسەلامی یەكەمەوە دێتە خوارەوە و، هەتا ئەم چركە ساتەی ئێمە ئەم كتێبەی تیا دەنووسین، چەندین نەوە دەسەڵاتە خێڵەكییەكەی یەك لە دوای یەك گواستوەتەوە.
شێخ عەبدولسەلامی یەكەم دوو ژنی هەبووە. لەم دوو ژنە (قاسم كو ل خێزانا وویا برایی بوو. محەمەد، كو لە خێزانا دوێی بوو.)(26) لەم دوو كورەی كوڕی دووهەمی، واتە (شێخ محەمەد) كە كوڕی ژنە بچوكەكەیەتی، لەسەر بنەمای خوێندن پەروەردەی دەكات. تەنانەت بۆ خوێندن دەینێرێتە ناوچەكانی( باڵەكایەتی، كۆیە، ئاكرێ) بۆ ئەوەی لەرێگەی خانەقا و مزگەوتەكانەوە بخوێنێت و ئامادەی بكات بۆ شوێنگرەوەی خۆی.(هیچ سەرەداوێك لەئارادا نییە، بۆچی كوڕە گەورەكەی خۆی كە قاسمی ناوە، نەبووییە شوێنگرەوەی و گرنگی پێنەدا.) سەردەمی شێخ محەمەدی كوڕیِ شێخ عەبدولسەلامی یەكەم، سەردەمێكی ئارام نەبوو، وەك سەردەمی باوكی سەردەمێكی پڕ كێشەبوو.
ئەو نانكۆكیانەی هەبوون. دوای مەرگی مەلاعەبدولرەحمانی برا گەورەی شێخ عەبدولسەلامی یەكەم. راستەوخۆ موریدانی خانەقاكە ناوی عەدولسەلامیان كرد بە شێخ. لەوبەرەوە لە شێخانی نەهری، شێخ ساڵەحی نەهری مرد و شێخ عوبەیدوڵای نەهری شوێنی گرتەوە. شێخ عوبەیدوڵا دەوڵەمەندبوو، ناردبووی بەشوێن شێخ عبدولسەلامدا كە پێ بڵێت: “تۆ زۆر لە مەلا یان خەلیفە زیاترین، بەس نابێت شێخ بیت!” عەبدولسەلامیش بەم جۆرە جوابی دابووییەوە. ” ئەوەی خودا بیدات هیچكەس حەقی لێسەندنەوەی نییە. خودا نێوی مەلا، سەید و خەلیفەی پێبەخشیووم، بۆئەویش ئاسانە ناوی شێخم پێببەخشێت.”(27)
ئەمە دەبێتە سەرەتایەك بۆ ناكۆكی نێوان هەردوولا. لە تەنیشت ئەوەدا ناكۆكی نێوان ئاغایانی زێباری و خەڵكی ناوچەی بارزان دەست پێدەكات. لەسەردەمی شێخ عەبدولسەلامی یەكەمدا ئەم ناكۆكییە رووبەروو بوونەوەی تێدەكەوێت و شەڕ لەنێوانیاندا روودەدات. سەرچاوەی كتێبەكان، دوو ناكۆكییەكە دەگەڕێنەوە بۆ ناكۆكی دەسەڵاتی ناوچەیی. یەكێكیان شێخانی نەوەی نەهری نەیانویستوە جگە لەخۆیان كەس لەناوچەكە شێخ بێت، دووهەمیان ئاغاكانی زێباری نەیانوویستووە خەڵكی ناوچەكە لەژێر فەرمانی باج و خەراج و ملكەچبووندا دەرچن. خانەقا نوێیەكەی نەوەكانی تاجەدینیش دژی هەردووكیان دەوەستنەوە و سۆفی و خەلیفە لەدەوری خۆیان كۆدەكەنەوە و سەرەتای ناكۆكییەكان سەر هەڵدەدات. بۆیە لەسەردەمی شێخ محەمەدی كوڕی شێخ عەبدولسەلامدا ناكۆكییەكان زیاتر دەبن و شەڕی گەورەتر روودەدات و تەنانەت پەلاماری شارە گەورەكان دەدرێت. دوای شێخ محەمەد شێخ عەبدولسەلامی دووهەم دێت و، دوای ئەویش شێخ ئەحمەد و، دوای شێخ ئەحمەد لەروی دەسەڵاتەوە مەلامستەفا دێت و، پاش ئەویش مەسعود دێت.
واتە ریزبەندیەكەی ئەو ستونەی دەسەڵاتەكەیان لاماوەتەوە بەم جۆرەیە.
1 تاجەدین 2 مەلا عەبدوڵا3 شێخ عەبدولسەلامی یكەم4 شێخ محەمەد5 شێخ عەبدولسەلامی دووهەم6 شێخ ئەحمەد7 مەلامستەفا 8 مەسعود.
ئەم ستوونەی جیاواز لە نەوەكانی دەوروربەریان، ئەمانە خاوەنی دەسەڵاتە راستەقینەكەن و لەسەرەوە بۆ خوارەوە دێت.
– پێكهاتەی خێڵ لە بارزان
لەناو ناوچەكەدا كە ئێستا بە بارزانییەكان ناسراون. دوای دروستبوونی خانەقا و شێخ، كۆمەڵێك بنەما و كلتوور دروست دەبن. (ئێمە بۆیە بەبێ ترس بە خێڵ ناویان دەهێنین، لەبەر ئەوەی خاوەنی ترادسیۆن و كلتوور و مێژووی خۆیان و بەپێی ئەو ترادسیۆن و كلتووری هەیانە، دەتوانرێت بەخێڵ ناویان بهێنرێت و وەك خێڵیش لێكۆڵینەوەیان لەسەر بكرێت.) پێكهاتە و شێوەی سیستەمە خێڵەكییەكەیان دابەشدەبێت بەسەر چەند بنەمایەكدا.
یەكەم: شێخەكان
بریتین لەو بنەماڵەیەی شێخایەتییەكەیان لەسەر بنەمای نەوە دوای نەوە بۆ دەمێنێتەوە. ئەم شێخانە هەتاكو سەردەمی شێخ ئەحمەد كە بە(خودان)ی بارزان دەناسرا، زیاتر كاری ئایینیان كردوە و لەتەنیشت كاری ئاینی تەنها بەرگریان لەناوچە و خێڵەكانی ناوچەكەی خۆیان كردوە. دوای شێخ ئەحمەد، ململانێی نێوان شێخ عوسمان و مەلامستەفا، دەگاتە شوێنێك خەریكە پچران دروست دەبێت و، ئەم ململانێیە بەهۆی بوونی حیزبەوە و پشتگیری حیزب بۆ مەلامستەفا، هەم ئەركی شێخەكانی بارزان دەگۆڕێت بۆ ئەركێكی سیاسیی و، هەم دەسەڵاتە خێڵەكییەكەش گۆرانكاری بەسەردادێت.
شێخەكانی بارزان زیاد لە (200) ساڵە دەسەڵاتی ناوچەكەیان بەدەستەوەیە. بنەماڵەی شێخەكان هیچ كارێك ناكەن و پێویستە بەباشترین شێوە خزمەت بكرێن. وەك هەموو بنەماڵە شێخە باڵادەستەكانی دیكە ژیانی خۆیان لەسەر رەنجی ئەوانی تر بەرێوە دەبن.
دووهەم: غوڵامەكانی شێخ
(شێخەكان بەتایبەتی ئەوانەیان حوكم دەكەن، گەورەو بچوكیان، لە پیاو و ژن هەریەكەیان غوڵامێكی هەیە، ژیانی ئەو غوڵامە لەگەڵ شێخەكەیایەتی.)(28) ئەم غوڵامانە ئەركیان خزمەتكردنە. تەنانەت بۆیان نییە وشەی (ئەزبەنی_گەورەم) بەكار بهێنن. دەبێت وشەی (ئەزغوڵام_من غوڵامتم) بەكار بهێنن. ئەركی غوڵامەكان ئەركێكی قورسە، چونكە دەبێت بە شەو بەرۆژ لەخزمەتی غوڵامیكردنەكەیدابێت و ئاگای لە شێخ بێت. زۆر ورد بیتەوە لە ئەركی غوڵامەكان، ئەو خەسێنراوانەت دێتەوە بەرچاو، لەسەردەمی حەرەمسەراكانی خەلیفەكاندا خزمەتیانكردوە. ئەم غوڵامانە هیچ كات قسە ناكەت تا شێخەكەیان پرسیارێكیان لێبكات، ئیشی ئەوان قسەكردن نییە و خزمەتكردنە. دەبێت غوڵام كەسێك بێت لەناو (میلەت) بێت، واتە ناو رەشوروت و جوتیار و خاوەنكارەكان. نابێت كەسێك بێت لە تیرەی شێخەكان بێت. زۆرجاریش بەهۆی نیزكی غوڵامەوە لە شێخ، خەڵكی رێزی دەگرن .
سێهەم: میلەت
(هەموو ئەو بارزانیانە دەگرێتەوە لە شێخەكان نین.)(28) میلەت بریتییە لەو كەسانەی لە بنەماڵەی شێخەكان نیین. هەركەسێك لەخوار شێخەكانەوە بێت ئەوان بە میلەت ناوی دەهێنن. چەمكەكە خۆی لە چەمكی (میلەت)ی زمانی فارسی و شێوەزاری سۆرانییەوە وەرگیراوە. بەڵام لای ئەوان ئاڵوگڕی بنەرەتی بەسەردا هاتووە. لەناو شێوەزاری سۆرانیدا ئەم چەمكە مانایەكی فراوانتری هەیە، مانای میلەتێك دەگەیەنێت، میلەتێك بەهەموو رەنگە ئایینی و رەنگە مەزهەبییەكانییەوە لەناو چەمكێكدا كۆدەبێتەوە و شوناسێك وەردەگرێت، لەو شوناسەدا ئەبێتە میلەت. بەڵام لای بارزانییەكانی واتایەكی زۆر بچوكتری هەیە. واتایەكە بۆ دەستەیەك یان كۆمەڵێك خەڵكی دیاریكراو، كە پێكهاتوون لەو خەڵكانەی هیچ دەسەڵاتێكیان نییە و رەشو روتن و لەئاستی خوارەوەی شێخەكانن. ئەم ناوەش پێدەچێت لایەن شێخە دەسەڵاتدارەكانەوە نرابێت لەو خەڵكە. (لێرەدا بەسەرهاتێكی تازەی سەیر باسدەكەم. لە رۆژنامەی هاوڵاتیبووم. بەرپرسی نووسینگەی هەولێربووم لە ساڵانی دووهەزار. یەكێك لە نەوەكانی شێخەكانی بارزان وتارێكی نووسیبوو لەسەر حیزبی پارتی. دوای ماوەیەك برادەرێك هات ئەرگوشی بوو، وتی وەڵامی شێخم داوەتەوە، بەڵام نابێت بەناوی خۆمەوەبێت. منیش وتم بۆ: ئەویش وتی ئێمە بۆمان نییە وەڵامی شێخ بدەینەوە! سەرەتا گاڵتەم لێدەهات، دوای تەلەفۆنم كرد بۆ شێخەكە وتم ئەوە برادەرێكی ئەرگوشی وەڵامی داویتەوە تۆ چی دەڵێیت؟ ئەویش گەرچی خۆی بەخوێندەوار دەزانی و مامۆستای زانكۆبوو، زۆر خێڵەكیانە وتی: ئەوانە میلەتن، حەدیان نییە جوابی شێخێكی وەك من بدەنەوە! كە گوێم لەم قسەیەبوو، هەفتەیەك شۆك بووم، پێم سەیربوو هێشتا لەسەردەمێكداین جیاوازییە چیناییەتییەكان لەو ئاستەدان. من ئەمەم بەگوێی خۆم بەچاوی خۆم بیست و بینیم، كە هەرگیز بروام نەدەكرد شتی وا هەبێت.)
بەدیوێكی تردا وشەی میلەت لای بارزانییەكان مانایەكی دیكەشی هەیە. كەسێكی بارزانی دەتوانی پێی بڵێیت: میلەت، بەڵام گەربارزانی نەبێت نابێت پێی بڵێیت میلەت. ئەمە جیاكردنەوەی بارزانییەكانە لە خەڵكی دەرەوەی خۆیان. ئەم ترادسیۆنە لەسەردەمی شێخەكان و ململانێكیانیان لەگەڵ هۆزەكانی دەوروبەردا دروستبووە. دوای شێخ عەبدولسەلامی یەكەم، ترادسیۆنی جیاكردنەوەی بارزانییەكان لە خێڵەكانی دیكە دەست پێدەكات. كە ئەو جیاكارییە دەست پێدەكات وەك میلەتێكی جیا لە خێڵەكانی تری ناوچەكە سەیری خۆیان دەكەن.
سەرچاوەو پەراوێزەكان:
(1)_ سەرچاوەكانی ئەم بۆچوونە دەگەرێتەوە سەر كتێبێكی ( عەبدلموحسین خەلیل ، لەكتێبی المسالەالكوردیە، لاپەرە (110) حسن مستابا، البارزانیون، لاپەرە (17) پاشان لە كتێبێكی محمەد فەوزی، بەناوی قەزیەت كورد فی عێراق لە لاپەرە(193) جارێكی دی ئەم بۆچوونە دووبارەكراوەتەوە.
(2)_ دیدارێكی مەلامستەفا بارزانییە، لەگەڵ رۆژنامەنووس دانا ئادەم سیمیش، ناوبراو لە كتێبەكەی خۆیدا،كە جەرجیس فەتحڵا وەریگێراوە، بەناوی رحلە رجال الشجعان فی كردستان، لاپەرە (140)
(3)_پاشكۆی شەرف نامە: نووسینی هەژار موكریانی، بۆ زیاتر ئاشنابوون بەم باسە و پێچەوانەكەی گرنگە خوێنەر بگەرێتەوە بۆ كتێبەكەی گەنجینەی فەرهەنگ و زانستی مامۆستا محەمەد ساڵەح ئیبراهیم. لاپەرە 28.
(4)_ایوب بارزانی، حركت وعی قومی، 1826- 1914. ، مەسعود بارزانی حركەت بارزانیون، چاپی هەولێر دەزگای ئاراس ساڵانی 2009.
(5)_وتارێك بەناو نیشانی ” مشتەمع وتقالید” لەسایتی arab cultur trut” ” لاپەرە دوو. بەشی ناساندنی خێڵەكان و كلتووریان. ساڵی 2009.
(6)_محەمەد عەلی سولتان، اوزاعی سیاسی و اجتماعی تاریخی ایل بارزان، تهران چاپی 1383, لاپەرە 174 تا 179.
(7)_هەمان سەرچاوەی پێشوو . لاپەرەی 175.
(8)_خواروی كوردستان. شۆرشی ئەیلول. نووسینی ئیبراهیم جەلال.چاپی یەكەم، 1999. لاپەرە 14 بۆ 16.
(9)_ژیان نامەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی، سایتەكانی ئەنتەرنێت و پەیجە كۆمەڵایەتییەكان، بەشێك لە ژیانی و سەفەرەكانی مەولانا. سایتی كوردۆنیا، ساڵی 2011.
(10)_ كریس كۆچیرا. كورد لە سەدەی نۆزدەدا، چاپی یەكەم، تاران، لاپەرە 106. 120. تیشك خستە سەر خێلەكانی بارزان.
(11)_خواروی كورستان، شۆرشی ئەیلول. نووسینی ئیبراهیم جەلال . چاپی یەكەم. 1999. لاپەرە 15.
(12)_وتارێك بەناوی , كۆمەڵگەی تەقلیدی، لە سایتی عەرەب كلتوور، لاپەرە دوو بەشی ناساندنی كلتوورەكان، ساڵی 2009. هەمان سەرچاوەی پێشوو، بەهەمان شێوەش لە كتێبەكەی ئەیوب بارزانی و مەسعود بارزانیش ئەم زانییاریانە پشتراستكراونەتەوە، كە ئەو هۆزە لەو گوندانە نیشتە جێبوون و دەسەڵاتیان هەبووە.
(13)_محەمەد عەلی سوڵتانی، الوزاعی سیاسی و اجتماعی ایل بارزان، چاپی یەكەم تاران، 1383 هەتاوی، لاپەرە 17- تا 174.
(14)_ایوب بارزانی، حركەت وعی قومی. چاپی یەكەم سلێمانی.
(15)_البارزان و حركە تحریر كوردیە. مەسعود بارزانی، چاپی دووهەم. دەزگای ئاراس هەولێر. بەشی سەرهەڵدانی شێخانی بارزانی.
(16)_كریس كۆچێرا، هەمان سەرچاوەی پێشوو. كورد لەسەدەی نۆزدە.
(17)_مەسعود بارزانی. هەمان سەرچاوەی پێشوو.البارزان حركە تحریر كوردیە.
_(*) خوێنەری بەرێز، پێدەچیت ئەم وشەیە هەمان وشەی (نسار)بێت، بەڵام ئاڵوگۆری بەسەردا هاتووە. وشەكەش بە واتای ئەو شوێنە دێت، كە سێبەرە و هەتاو نایگرێتەوە. لە بنەواندا وشەكە هەورامییە.
-( 18) مەلا ئەیوب، پێدا چوناڤەك ل مێژوویا بارزان/ (1820-1914) دەزگای سپی رێز، دهۆك، 2007
_( 19) لە یاداشتەكانی قەشە (ویگرام) لە كتێبی، پێداچوونەوەیەك لە مێژووی بارزان.
_( 20) مەلا ئەیوب، پێداچوناڤەك ل مێژوویا بارزان(1820-1914)،ل17. دەزگای سپی رێز. دهۆك، 2007
_ ( 21) مامخان شێروانی: لێكۆڵینەویەكی مەیدانی مێژوی لەسەر بارزان. چاپی یەكەم پاییزی (1994)ل 10
_( 22) هەمان سەرچاوەی پێشو، ل12
_( 23)مەلا ئەیوب، پێداچوناڤە ل مێژوویا بارزان. (1820-1914) دەرڤای سپی رێز، دهۆك، 2017ل 19
-( 24) مامخان شێروانی. لێكۆڵینەویەكی مەیدانی مێژووی لەسەر بارزان. چاپی یەكەم پاییزی 1994ل13
_( 25)مەلا ئەیوب، پێداچونا ڤە لە مێژوویا بارزان. (1820-1914) دەزگای سپی رێز، دهۆك. 2017ل49
_( 26)بازیل نیكتین و كوردناسی. وەرگێرانی لەفەرنسییەوە، نەجاتی عەبدوڵا. ل42
_( 27) غەفور عەبدوڵا، لێكۆڵینەوەی مەیدانی مێژووی لەسەر بارزان. ل27
_( 28) مامخان شێروانی، ل20
-(غەوس)* ئەم ناوە بە شێخ عەبدولقادری گەیلانی بەخشراوە، كە دامەزرێنەری تەریقەتی قادرییە.
_( 29)بازیل نیكت و كوردناسی، وەرگێرانی لە فەرنسییەوە، نەجاتی عەبدوڵا. ل43
بۆ سەردانی ماڵپەڕی نوسەر کلیک بکەرە سەر نەبەزگۆران
