بەرزان محەمەدە سوورە: كۆچی گەنجان و كاریگەریەكانیان لەسەر دواڕۆژی وڵات/ بەشی دووەم.
هۆكارەكانی كۆچكردن
هۆكار و هۆی كۆچكردووان لەوڵاتی جێهێڵدراو و ڕووتێكراو (هەواری نوێ)، زۆر دەمێكە ئەم كۆچكردنە، لەبیرو مێشكی هاوڵاتیان لەجیهاندا هەیەو بەردەوامە. هەر لەو كاتەی، كە كۆچی دانیشتوانی ئەورووپاییەكان دەستی پێكرد. هۆكاریی سەرەكی بواری ئابووری بوو. كە لەئێستای وڵاتەكەی ئێمە باشتربوو. ئەو كات دواتریش لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە كۆچكردن بەلێشاو بەردەوام بوو. بەڵام لێرەدا ئەمریكا ڕێگری كرد لە كۆچكردنی دانیشتوان بۆ وڵاتەكەی و، دانانی كۆمەڵێك مەرج و بەربەستی قەدەغەكردنی كۆچ بۆ ئەم وڵاتە، بەپێی یاسای كۆچكردن ڕێگای گرت لەبەردەم كۆچكردن. بەڵام تا سیەكانی دوای جەنگی جیهانیش، كۆچ بۆ ئەم وڵاتە، خۆی لە ملیۆنێك كۆچكەردا. بەهەر شێوەیەك چوونە ناو ئەم وڵاتە. بەم ڕادەیەش لەچاو جاران بەڕێژەیەكی زۆر كەمی كرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەش دا كۆچكردن, لەكۆمەڵێك. بەڵام لەگەڵ ئەوەش دا كۆچكردن, لەكۆمەڵێك وڵاتانی ئاسیا ڕوویدا، بە فاكتەری ئەوەی، كە جووڵەی دانیشتوانیان لەو پەڕی زۆری دابوو. وە هۆكاری قات و قڕیو خراپی ئابووری و بژێویش، ئەمەش لە نیوەی سەدەی نۆزدەو لەسەرەتاكانی سەدەی بستەم دابوو. بۆیە كۆچكردن لەچینەوە بەردەوام بوو بەڕادەیەكی زۆر. لەهیندستان بەهەمان شێوە، وە لە سەدەی بیستەم دا یەك ملیۆن ژاپۆنیش كۆچیان كرد بۆ كۆریا و. هاوای و وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. لەم كاتەدا چینیەكان بە8 ملیۆن كۆچكەر خەمڵێنران و، نزیكەی 3 ملیۆن هیندیش كۆچیان كردبوو بۆ سیلان و جزر ئەلقەمەر و كەناری ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا. بۆكاركردن لەكانەكان و كێڵگەكاندا كەمێك بەر لە جەنگی جیهانی دووەم نزیكەی 20ملیۆن كەس لەكۆچەرە ئاسیایەكانی پێك دەهێنا. لەپەنجاكاندا ئەورووپا، كە ئەمڕۆ بۆتە ئەو شوێنەی، كە بەپەناگەی كۆچكەران ناودەبرێت. لەپەنجاكاندا گەورەترین شوێنی هەناردەی كۆچكەران بوو، لەو كاتەش دا ئوسترالیا و ئەمریكای باكوور و نیوزیلەندەش گەورەترین پێشوازیكەریی كۆچ كەران بوون. لەنیوەی دووەمی پەنجاكانیش شێوازی كۆچكردن وەرگەڕانێكی پێچەوانەی وەرگرت لەباشوری ئەورووپاوە. كۆچكردن دەستی پێكرد, لە هەر یەك لە وڵاتانی یۆنان و یوگسلافیاو ئیتاڵیا و ئیسپانیا و پورتووگال سەری هەڵدا بۆ وڵاتانی ئەڵمانیای یەكگرتو و بەلجیكا و فەرەنسا و هۆڵنداو سویسرا تاكوتاڵی 1975 بەردەوام بوو. بەڵام ئەوەی كۆچكردنەكەی هاوتا دەكردەوە، ئەوەبوو ژمارەی هاتوو لەگەڵ ژمارەی دەرچووان وەك یەكبوون. چونكە لەم وڵاتانەش هاوڵاتیانی خۆیان كۆچیان دەكرد.
ئەوەی كۆچكردنی تیادا بەردەوام دەكات، ئەوە وڵاتانی تازە پێگەیشتوون. دواكەوتووەكان بەرەو وڵاتە فراژووبوەكان. كۆچكردن لە ئەمریكای لاتین و هەندێك ناوچەی ئاسیاو ئەفریقا بەردەوامە. بۆ ئەمریكای باكوور و ئەورووپا و هەندێك وڵاتانی تر. ئەمەش وای كرد، كە ئاسیاو ئەمریكای باشوور شوێنی ئەورووپا بگرنەوە، وەك گەورەترین ناوچەی ناردەی كۆچبەران. ئەمەش لەبەر چەند هۆكارێكەوە ڕوودەدات, هۆكاری سیاسی بەهۆكاری سەرەكی دادەنرێت بۆكۆچكردن و جێهێشتنی وڵات. چونكە شوێنەواری خراپی لەسەر وڵاتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاش لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە دانا. بەگەورەترین وڵاتی پێشوازیكەری كۆچكردووان دێتە ئەژمار، لەگەڵ ئەو هەموو ئاستەنگانەی، كە بۆ كۆچكردووان درووستی دەكات. ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە، كە گۆڕانی سەرەكی ئەوەبوو، كە ئەمریكای باشوور و ئاسیا بوونە ئەلتەرناتیڤی ئەوروپا بۆ نێردەی كۆچ بەران.بئەمەش هۆكاری دەست تێخستنی وڵاتانی ڕۆژئاوایە، كە دەستیان خستۆتە ناو ئەم وڵاتانەو بەردەوام قەیرانیان بۆ كێش كردوون. بۆ ئەوەی دەست بخەنە قورگی داهاتی ژێرخان و سەرخان. لەم وڵاتانەش ئەو كەسانەی، كە دەستیان بەسەر وڵاتدا دەڕوات و حوكمی بنەماڵەیی و تاك ڕەوییەو ئەو كەسانە نین، كە كەسانی بە ئەزموون و ئەكادیمیا بن، بۆیە لەم وڵاتانە ئەمە یەكێكە لە هۆكارەكان، کە زۆربەێ ئەو کەسانەی سەرۆکی ولاتن دەچنە ژێرڕکێفی ولاتانی زلهێزە جیهانیەکانی ڕۆژئاوا. تەنها بۆ مانەوەیان لەدەسەلات و، قبولی هەموو جۆرە شتیێک دەکەن لەم پێناوەدا.
لەڕۆژهەڵاتی ناوین بەتایبەت عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە، و سوریاش بەهۆكاری زۆری شۆڕش و ڕاپەڕین و گردبوونەوەی جۆراوجۆر و كودەتای سیاسی و بێكاریی، نائارامی باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشاوە و دەروونی هاوڵاتیانیان بەرە و ڕووخان بردووە، كاریگەریان لەسەر پلانەكانی گەشەو ئامانجەكان و هیواكانی هاوڵاتیان هەیە. وە هیچ شتێك نیە، كە ئاواتی دواڕۆژی بۆ بخۆن. چونكە ئازادیش لەم چوار چێوەیەدا سوڕ دەخوات. هاوڵاتیان هەست دەكەن، كە ئازادیان قۆرخ كراوەو، لەچوارچێوەی بازنەیەكی یەك خەتی نەبێت ناتوانن بسوڕێنەوە. ئەوەش ناچاریان دەكات، كە وڵات جێبهێڵن. چونکە نوخبەیەکی بێباک بەڕێوەی دەبات، تەنها ئامانج ویستی خۆێ و بنەماڵەکەی و کورسیەکەی لاگرنگە.
بێپلانی حكومەت و فەشەلی سیاسیەكان لەدەسەڵاتەكانیاندا هۆکارن بۆکۆچی گەنجان:
1- بێ پلانی حكومەت, لە دۆزینەوەی هەلی كار و، نەهێشتنەوەی هیچ هیواو ئامانجێك بۆ گەنجان و، باری ئەمنی و ئاسایش و گرەنتی نەكردنی بارودۆخەكە و، ئەگەری لەناوچوونی ڕیشەی خەونەكان و ئامانجەكان لەلایەن حزبەسیاسیەكان و، كەسە دەسەڵاتدارەكان و كاپیتالیزمەكان و باوەڕنەبوونیان بەوڵات و هەرچی سەرمایەی هەیانە لەدەرەوە خستووتیانەكار. ئەمەش ئاماژەیە بۆ متمانەنەبوون بەوڵات. ئەمەش بۆتە فاكتەرێك, هاوڵاتیان لەباروودۆخی ناجێگیریدا ژیان بكەن.
2-هۆكاری بەزۆر كردنە سەرباز لەو وڵاتانە، كە كۆچی بەلێشاوو ڕووی تێكردووە، یەكێكە لەهۆكارەكانی دەرپەڕاندنی گەنجان، بەتایبەت وەك دەبینین لەكەركوك و ناوچەكانی تر داوادەكرا بۆ ئەوەی قوتابیان ناونووس بكەن بۆ سەربازیی. ئەوە فاكتەری سەرەكی دەبێت بۆگەنجان لەدوولاوە: یەكێكیان/ بۆدەرباز بون، لەدەست سەربازی بەزۆر. دووەمیان/ بۆ بەدەست هێنانی ئارامیش كەویستوویانە و چاویان تێبڕیووە. ئەم هۆكارەش لەكەركووك بۆ سیاسی دەگەڕایەوە. ناوچەو وڵاتانی تر هەریەكەیان بۆهۆكاری جۆراو جۆر دەگەڕێتەوە.
2- هۆكاری ئابووری لەم سەردەمەی ئێستادا بەفاكتەری سەرەكی دادەنرێ بۆ دەرگاخستنە سەر پشت بۆ كۆچكردن، چونكە بژێوی هاوڵاتیان كاریگەری سەرەكی هەیە لەسەر بنەجێی مانەوەیان لەوڵاتەكانیان، كە نەتوانن ژیانێكی ئاسوودەو كامران و خۆشگوزەرانی بۆ خۆیان و خاو خێزان و نەوەكانیان دەستەبەربكەن. ئەوە ناچارن كۆچ بكەن، چونكە چاویان لەو ناوچەو شوێنانە دەبێت و سەرنج ئەدەن، كە ژیانێكی خۆش نوودە بەسەر دەبەن. ئەوە ئەوانیش چاو دەبڕنە ئەم وڵاتانەو، وڵاتی خۆیان جێدەهێڵن. پەرەسەندنی تەكنەلۆجی كاریگەری سەرەكی هەیە لەم بوارەدا. هەروەها پاڵنەری زۆریی كۆچكردن, ئامانجی خەڵك بۆ چاككردنی باری بژێوی ژیانیان. بەڵام گرەنتی ئەوەنیە ئایا لەوێ ئەوان ئەو ژیانەیان دەست دەكەوێت، كە ئەوان هەوداڵی بوون و كۆچیان بۆكردووە. ئەمەش بەزەحمەت دەست دەكەوێت. چونكە هەموو ئەم وێنە سیحر ئامێزانەی ڕۆژئاوا نیشانەی ئەوەنیە، كە تۆبچیت و لاق لەسەرلاق بیت و هەمووشتێكت بۆ بێننە پێش و هەم لەخواردن و جل و بەرگ و جنس و حەوانەوەو… هتد. ئەمانە ئەو بریقانەنین، كەبێ چالاكی دەست دەكەون، ئەوە ئەرکەیان بە كەمانە سیحری خەیاڵاوین و ئەو شتانەی، كەتۆ دەیان بینیت و چ بەبیستراو یان بینراو یان ئەوانەی لەدەرەوە دێنەوە بۆ وڵات ڕیكلامی بۆدەكەن. هەموویان لەئەفسانە زیاتر هیچیتر نین. چونکە ئەوان کەسێکی بەرهەم دارین دەوێت نە مشەخۆر.
كۆچی نێودەوڵەتیش پشتی دەبەست بە هۆكارە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكان. كە پاڵنەرن بۆ كۆچكردن, چونكە كۆچكەران هەردەم لەهەوڵی ئەوەدان، كە بیر لەچاككردنی بژێوی ژیانیان دەكەنەوە. بەردەوامیش كاریی كۆچ كەر ئەوەیە ڕوو لەو شوێن و جێگایانە دەكات، كە ئاستی ئابووری ئەو وڵاتە بەرزبێت و كاریی دەست بكەوێت و دەرفەتی فراوان و دەستهاتی بەرزی هەبێت. بۆ هەر وڵاتێك، كە لەبواری فراوانی ئابووری و دەستهاتی چاك و خۆشگوزەرانی هەبێت، ئەوە دەبێتە سەنتەری ڕووتێبڕی كۆچكردووان. هەروەهاش لەكاتی بوونی قەیرانی ئابووریشدا، ئەوە كۆچكردن بۆ ئەم وڵاتە دەوەستێت. وەك ئەو شارانەی، كە بەشاری زانكۆیی ناود ەبردرێت كاتێك وەرزی خوێندن بەوەرزیی گەشەی ئابووری شارەكە دادەنێن و، وەرزی پشووش بەوەرزی مردووی گەشەی ئابووری شارەكە دادەنێن. چونكە لەم كاتەدا قوتابیان كۆچ دەكەن و ڕوودەكەنەوە شوێنەكانی خۆیان یان سەفەردەكەن بەهەر هۆكارێك بێت. حكومەت و حزب و دەسەڵاتدارەكان بەرپرسی سەركین لەكۆچی گەنجان و نەبوونی پلان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە، كە ماوەی زیاتر لە28ساڵە نەیان توانیەوە پلانێك بۆ دواڕۆژی میللەتەکەیان دابنێن. تەنها بیریان لەپڕكردنی گیرفانی خۆیان و، دانانی دۆلار لەبانكەكانی دەرەوەو، بڕواو ئیتیما نەبوونیان بە وڵات. بۆیە هەرچی سەرمایەی لەوڵات هەبوو بەڕێیان كرد بۆ دەرەوەی وڵات. ئەمەش وای كردووە، كە بیرو مێشكیان لەچاكسازی شەلەل بێت و، ناسناوی ئیفلیجی چاكسازی بەخۆیان بدەن. بۆ ژاپۆن تەنها دوو كەس لەئەشرافی ژاپۆن بەناوەكانی ئێتوهیرو و ئێیونەكائورو, دیواری گۆشەگیریان شكاندوو سەردانی ئەورووپایان كرد و داوای لێكۆڵینەكردن لەبارەی پڕۆژەكان و دامەزراوەكان و، بەگەڕانەوە یان وڵاتیان گۆڕی. كەچی لە وڵاتی ئێمەدا سەدان ملیۆن دۆلار ساڵانە سەرف دەكرێت، بۆ پڕۆژەكانی تواناسازیی بۆخوێندن لەدەرەوەی وڵات، بەهەزاران شەهادە لەم وڵاتە كەڵاشەدەكات. بەڵام ئەوەی لامان پەرجووە ئەوەیە تائەم چركەساتەش نەمانبینی كەسێك بگەڕێتەوە پڕۆژەیەكی پێبێت و چارەسەری كەمێك لەزامەكانی گەلەكەمان یاخود بەشێكی كەم لەخواستی گەنجەكان بێنێتەدی و، لەخەیاڵپڵاوی چونە خاریج پاشگەزیان بكەنەوە. یابان تەنها لەماوەی پانز (15)ساڵدا پێویستی بەمامۆستا بیانیەكان نەماو، بەڕێی كردنەوە وڵاتەكانی خۆیان. ئەی دەبێت هەر سەركردەیەك و حزبەسیاسیەكانی ئێمە، چەند ڕاوێژكاریان هەبێت و مانگانەش چەندین ملیۆن دۆلار یان پێبدەن، كە تەنها بۆ ئامانجەكانی تاكەكەسی ڕاوێژیان پێدەكەن. چونكە ئەگەر وانییە ئەوە ژاپۆن لەم ماوە كورتە چیكرد. لە بوارەكانی ڕێگای ئاسن و تلگراف و هێزی دەریایی رای سپاردە پسپۆڕە بەریتانیەكان و پێداچوونەوەی یاساكان و چۆنیەتی پەروەردەی سوپای دایە دەست فەڕەنسیەكان و كەرتی تەندرووستی گشتی خستە سەر شانی ئەڵمانیەكان و بەشی پەروەردەی تەسلیم بە ئەمریكا كردوو، ئیتاڵیەكانی هێنا بۆ ئەوەی ژاپۆنیەكان فێری پەیكەرسازی و شێوەكاری بكەن. ژاپۆن خۆی تەیار كردوو لەزۆربەی بوارەكان شارەزایی لەناوەخۆ پێگەیاند و، لەسەر كار داینان و، دواتریش پسپۆڕەكانی ئەورووپای مووچەكەی خۆی پێدان و بەڕێی كردنەوە بۆ وڵاتەكانی خۆیان. ئەم هەمووپێش كەوتنە تەنها لەماوەی 15ساڵ ڕوویدا.
3- زۆرجار كۆچكردن بەهۆی دەست گرتن بەسەر زەوی و زاری هاوڵاتیان و موڵكوماڵی نیشتیمانی دەگرێتەوە، هاوڵاتیان ناچاردەكات كۆچ بكەن و ئەم وڵاتە چۆڵابكەن. چونكە زۆر جار دەبینین، كە دەسەڵاتداران كۆی شوێنە ستراتیژەكان و شوێنە گەشتووگوزاریەكان و بازرگانی و پیشەسازیو زەویە كشتوكاڵیەكان و شوێنەڕاقیەكان لەسەر خۆیان و خاوخێزان و دار و دەستەكانیان تاپۆ دەكەن و، هەژرانیش هیچ شتێكی ترنامێنێت، كە دواڕۆژی خۆیانیانی پێ خۆش بكەن. ناچار بیر لەكۆچ كردن دەكەنەوە یان لەلایەن داگیركەرانەوە دەست دەگیرێت بەسەر زەوی و زار و هاوڵاتیان. تەنها ڕێگە چارەیان كۆچكردنەو هیچیتر شك نابەن. بەڵام ئەگەری ئەوەش هەیە ئەوانیش ببنە داگیركەر لەدواڕۆژدا لەوناوچەیەی، كە كۆچی بۆدەكەن. وەك بنەماڵەی ئارتۆغرولی توركی، كە كاتی خۆی كۆچی كرد و تائێستاش دەسەڵاتی هەیەو دەستیشی لەزۆربەی ناوچەكانی ڕۆژهەڵات و ئەفریقادا هەیە.
4- یاسای توندو ناعەدالەتی یاسای و نادادپەروەری ئەمانە كاردەكەنە سەر ئەوەی كەهاوڵاتیان بەلێشاو كۆچبكەن و وڵات چۆڵابكەن,هەرەوەك زانای جوگرافیای بەریتانی لەساڵی 1889دا دەڵێت: یاساخراپەكان و ستەم كارەكان وەرگرتنی باجی قورس و ئاوهەوای خراپ و دەورووبەری كۆمەڵایەتی ناژیرانە ڕاپێچی كردن و دەریكردن. ئەمانە هەمووی شەپۆلی كۆچكردنیان وە بەرهێناوە و وەبەریش دێنن. لەو وڵاتانەی، كە ئێستا كۆچی بەلێشاو ڕووی تێكردووە, لەئەنجامی نا دادپەروەری و نایەكسانی دەسەڵاتدارانی ئەم وڵاتانە، كە دایان چاندووەو لەبەر كارە خراپەكانی، كە لە ڕابردوودا ئەنجامیان داوە. ئەوەش بۆتە هۆكاری ئەوەی، كە دەستبەردار بوون لەدەسەڵات. مەترسی لەسەر ژیانیان درووست بكات و، نەتوانن دەست لە كورسی و دەسەڵات هەڵبگرن.
5- زۆریی نشینە و بڵاوبوونەوەی بەشێوەیەكی ڕەمەكی كاریگەرن لەسەركۆچكردن. چونكە كەدانیشتوان زۆر بوو دەبێتە هۆكاری بێكاریی سەرهەڵبدات و خەڵكیش بەدوای كاردا بگەڕێت وی ناچار ڕوو لەو جێگایانە بكات، كە هەلی كاری دەست دەكەوێت یان لەئەنجامی بێكاری تووشبوون بەداڵغەو داڵغەش سەركێشی دەكات. بەوەی كەكۆچبكات یان تووشبوون بەنەخۆشی دەروونی و نەزانێت سەریی خۆی بۆ كوێ هەڵگرێت. ئەم بێكاریەش ئێستا لەعیڕاق و كوردستان زۆر بەرەوبەرزبوونەوە هەنگاو دەنێت، ناوەندی داهاتی تاكەكەس لە 200دۆلار تا 400 دۆلار تێپەڕناكات. ئەمەش گەورەترین, قەبارەی بێكاری نیشان دەدات.
