خالید مەجید فەرەج: عەلمانیەت لەنیوان رۆژهەڵات و رۆژئاوادا.
جۆن لوک دەڵی: (بۆئەوەی بگەین بەئاینێکی تەندروست، دەبێ دەوڵەت لێبوردەیی بەرانبەر بە هەموو تەرزە ئاینی و فیکری و کۆمەڵایەتیەکان هەبێت، دەبێ ئیدارە تەنها خۆی بە بەرێوەبەردنی کۆمەڵگەوە خەریک بکات، سەرقاڵی فەرز کردنی ئەو باوەرە دیاریکراوەو و رێگرتن لەفڵان باوەڕ نەبێت). کەواتە عەلمانیەت مەسەلەیەکی سیاسیە نەک ئاینی و کاری دەوڵەتە نە خەڵکان کە فەرزی بکات و، یەکێک لەخەسڵەتە گرنگەکانی عەلمانیەت پاراستنی دیندارو بێدینەکانە، واتا بەچاوێکی یەکسان سەیری هەردو لایان دەکرێت. هەر بۆ نموونە لە رۆژائاوا زۆر ئاسان ماڵەکانی عیبادەت هی هەر ئاینێک بێت دەکرێنەوە خەڵکان دەتوانن مەراسیمە ئاینیەکانی خۆیانی تیا بەرێوە بەرن.
عەزمی بشارە دەڵێ: سەرچاوەی جیاکردنەوەی سکیولاریزم واتا دنیایی لە ئاینی لەفەلسەفەوە یان زانستەوە نەهاتوە، بەڵکو رەگێکی ئاینی هەیە لەسەرەتاکانی سەدەکانی ناوەراستدا کەنیسە پیاوانی ئاینی کردبوو بەدوو بەشەوە. ئەوانەی کە لەناو خەڵکدا کاریان دەکرد ناوی نابوون (secular clergy) پیاوە ئاینیە عەلمانیەکان، ئەوانەشی کە ئیلتیزامیان بە ژیانی ئاینەوە لەکەنیسەی کاسۆلیکیدا هەبو ناو نرابوون (regular clergy)و، تا پیاوە ئاینیە ئاساییەکان و دواتر کەنیسەی رۆژهەڵاتی بۆجیاکردنەوەی عامەی شەعب کە لەپیاوانی ئاینی بەکاری هێنا واتا عامەی ناو نا عەلمانی.
نەیارەکانی عەلمانیەت کۆکن لەسەر ئەوەی کە کاڵایەکی رۆژئاوایی هاوردە کراوە، ئەوان دەڵێن: ململانێی نێوان کاسۆلیک و پرۆتستانت کە لەچوار چێوەی جیاوازی بیرو رای لاهوتیدا خۆی دەبینیەوە، پاڵنەری دروست بوونی عەلمانیەت بوو. جۆرج تەرابیشی دەڵێ: هەردوو بیرمەندی تازەگەریش کەوتونەتە ناو بۆسەی فیکری ئەو بۆچوونەوە. برهان غەلیون دەڵێ: عەلمانیەت پرسێکی رۆژئاوایی دروست کراوە. محەمەد عابد ئەلجابری دەڵێ: عەلمانیەت نمونەی پرسێکە کە بۆ رۆژهەڵات پێوسیت نییە، چونکە عەلمانیەت واتا جیاکردنەوەی کەنیسەیە لەدەوڵەت. بەڵام لەرۆژهەلاتی ئیسلام کەنیسە نییە تاوەکو لەدەوڵەت جیابکرێتەوە!.
هەرچەندە ریشەی جیاکردنەوەی دەوڵەت لە ئاین، بۆ زۆر لەوە کۆنترەو دەگەرێتەوە بۆ گوتە بەناوبانگەکەی مەسیح کەدەڵێت: (هەرچی هی قەیسەرە بۆقەیسەرەو هەرچیش هی خودایە بۆ خودا) کە ئێستا نوێنەرانی کەنیسە بەنچینەیەکی لاهوتی (موقەدەس)ی دادەنێن بۆ پشگیری کردن لە دەوڵەتی یاسای عەلمانی، بەڵام مەفهومی عەلمانیەت و بانگەوازی جیاکردنەوەی ئاین لەدەوڵەت و بانگەشە بۆ لێبوردەیی و فرەیی وەکو پەیرەوێکی فیکری بەتەواوەتی لەسەدەی حەڤدەهەمدا گەڵاڵە بوو. سپینیوزا یەکەم کەس بوو کە ئاماژەی پێدا دەیگوت: دەوڵەت پێچەوانەی یاسا ئاینیەکان کە جێگیرن و ناگۆڕێن بونەوەرێکی پێشکەوتوەو بەردەوام دەبێ لە نوێکردنەوەدا بێت. ئەو (شەریعەت) یاسا لاهوتیەکانی رەت دەکردەوەو دەیگوت: یاسا سروشتیەکان و برایەتی و ئازادی تاکە سەرچاوەی یاسادانانن.
دکتۆر هاینر بیلیفیلد دەڵێ: سیستمە دەستوریە عەلمانیەکان لەرووی مێژوویەوە لەئەمەریکاو ئەوروپای رۆژئاوا جێبەجێ کراوە و زۆریش قورسە ئەگەر بۆ خیلافێک لەسەر ئەم راستیە بگەرێی ئەو، دەڵێ: بەڵام ئەمە لە رووی مێژوویەوە چۆن لێکدەدرێتەوە؟ ئایا لەبەر ئەوەی کە دەوڵەتی قانون و عەلمانیەت تەنها مۆرکی کەلتوری رۆژئاوایە؟ ئایا عەلمانیەت بەرهەمی پێشکەوتنی تایبەت بە رۆژئاوایە و لەئاکامی ململانێی سەدەکانی ناوەڕاستی نیوان کەنیسەی کاسۆلیکی و ئیمپراتۆریەتدا سەری هەڵدا؟.
لەقاڵبدانی عەلمانیەت لەبۆتەی کەڵچەرێکدا کاری سامۆئێل هتنگتۆنە کە بە تیۆریە (قسە هەڵگرەکەی)، بەناوی (ململانێی شارستانیەکان) ناسراوە. ئەو دەڵێ: لە نەخشەی سیاسی جیهانیدا جیاکردنەوەی دەسەڵات لە کۆمەڵە ئاینیەکان مۆرکی دیاری شارستانی رۆژئاوایە. بەو پێیە ئەوەش ئەوجیاوازیەیە کە رۆژئاوا لەگەڵ هەموو شارستانیەکانی تردا هەیەتی و بەناو بردنیش (ئیسلام) ناو دەهێنێت. بیلیفیلد پێجەوانەی سامۆئیل هتنگتۆن دەڵێ: دەوڵەتی عەلمانی بەململانێکی درێژدا تێپەر بوو، واتا پرۆسەیەکی بەردەوام تاوەکو کەنیسەی کاسۆلیکی لە مەجمەعی دووەمی فاتیکاندا ( 1962-1965)دا و بەرەسمی و بۆیەکەمین جار باوەڕیان بە ئازادی عەقیدە هێنا. واتا لەرۆژئاواش چەسپاندنی بیرو باوەڕی ئازادیان لەعەقیدەدا کە یەکێکە لە بناغە سەرەکیەکانی عەلمانیەت بەئاسانی پێ قوت نەدەچوو.
ناسینی عەلمانیەت وەکو کەڵچەری رۆژئاوای مەسیحی ئەوە دەگەێنێت، ئەو کەسانەی کە بە رەچەڵک سەربەو کلتورە نین، وا دروست نەبوون کە لە عەلمانیەت بگەن. مەبەستیش لێرەدا موسڵمانەکانە بۆیە گەرداوایان لێبکرێت کە باوەڕ بەعەلمانیەت بهێنن، وەکو ئەوە وایە داوایان لێبکەیت کە باوەڕ بە ئاینی مەسیحی بهێنن، چوونکە بەپێی ئەو رایە عەلمانیەت و مەسیحیەت دوو رووی یەک دراون. بۆیە موسڵمانەکانیش ئەو سوکایەتیە بەسەر خۆیان ناهێنن. بۆ پاڵپشتی ئەم بۆچوونە دەڵێن کۆتایی هێنانی کەمال ئەتاتورک ساڵی 1924 بەخەلافەت لەتورکیا، وەکو مارتن لوسەر بۆ هێنانە دێ ئیسلاحی ئاینی نەبوو، بەڵکو دەرئەنجامی ململانێ بوو لەسەر دەسەڵات.
محەمەد عابد الجابری راست دەکات کە دەڵی: ئەوە ململانێی نێوان کەنیسەو دەسەڵاتی زەمەنی واتا لایەنگیرانی دەوڵەت بووە، بەڵام لەوەدا کە دەڵی پەیوەندی بەرۆژهەڵاتەوە نییە، ئەوە لێدەرکردنێکی بەئانقەستە و مەحز موجامەلەیەکە کە نەدەبوو بیرمەندێکی وەکو ئەو تێی بکەوێت. چونکە گەر مەبەستی لە ئامادەنەبوونی زیهنەتی رۆژهەڵاتی بۆ وەرگرتنی ئەو بیرەبێت خۆ لەئەوروپاش زیهنیەتی عەوام ئامادە نەبووە دەوڵەت فەرزی کرد. دەکرێ بۆ وەڵامی بۆچونەکەی ئەلجابری نمونەی چەند بیرمەندێکی موسڵمان و مەسیحی رۆژهەڵاتی بهێنینەوە کە لایەنگیری عەلمانیەت بوون لەوانە: عبدالرحمن الکواکبی( 1854-1902) کەدەڵێ ئەوەی توشی عەرەب و موسڵمانان هاتووە ئەو ئیستبدادەیە کە لە ویسایەتی ئاینەوە بەسەر سیاسەتدا هەیە ئەو داوی جیاکردنەوەی دەسەلاتەکانی سیاسی و ئاینی خوێندنی کرد و گووتی بۆ رێگە گرتن لە خراپ بوونی نابێ لەیەک دەستدا کۆبکرێنەوە.
عەلی عەبدالرازق ئوستادی ئەزهەری کە بەشێخی عەلمانیەکان لەرۆژهەڵات ناو دەبرێ لەکتێبی (الأسلام واصول الحکم) ساڵی 1925 دەڵێ: (کۆتایی خەلافەت فرسەتە بۆ ئیسلام کە لەبەرێوەبردنی دەوڵەت رزگاری بێت، زیاتر دەڵێ: ئیدیعاکردنی خەلیفە کە سێبەری خودایە لەسەر ئەرز جگە لە تەقدیس کردنێکی خورافی هیچی دیکە نییە، چونکە ئەوە لەگەڵ یەکتایی خودادا کە بێ شەریکە و قورئان جەختی لەسەر کردووە نایەتەوە. هەروەها دەڵێ: قورئانی پیرۆز ووردەکاریەکی وای لەسەر ئیدارەی دەوڵەتدا تیا نییە ). سەلامە موسی گەورە رۆشنبیری چەپ کە باوەری بەسۆسیالیزمی فابی هەبوو ( ئیسلاحی). لە داکۆکی کردن لە عەلمانیەتدا دەڵی: (ئێمە پێویستمان بە رۆشنبیریەکی ئازاد زیاتر هەیە وەکو لەئاینەکان). لویس عوض ی قوتابی سەلامە دەڵی: شەری دیموکراسی لەمیسر شەری نێوان لایەنگیرانی مافی سروشتیە و، ئەوانەی کەئیدعای مافی ئیلاهی دەکەن.
تێروانینی تەها حسەین بۆ بوژانەوەی میسر پشت بەستو بوو بە فکری شۆڕشی فەرەنسی و فەلسەفەی ئەنوار ئەوداوای لەمیسریەکان دەکرد کە شوێن پێی رۆژئاوا لە رۆشنبیری و شارستانیەدا هەڵگرن ئۆباڵی دارزانی میسری خستە سەر خەلافەتی عوسمانی و حەملەکەی ناپلیۆنی بۆ میسر بە حەملەی موبارەک ناوبرد کە ئەو وڵاتەی لە تارکیستان هێنایە دەرەوە کتێبەکەی (في الشعر الجاهلی) کە تیادا رەتی کردبۆوە ئەو شیعرانە هی سەردەمی جاهلی بە دیاری ترین دانراوی نوسەر سەبارەت عەلمانیەت دادەنرێ. ئەگەر لەلای کوردیش ئاماژەیەکی مێژووی هەبێ بۆ بیری عەلمانیەت دەتوانین جەمال عیرفان بەنموونە بهێنینەوە.
جورج تەرابیشی دەڵێ: (ناتوانین دیموکراسی بەبێ عەلمانیەت جێبەجێ بکەین دەبێ مرۆڤ خۆی لەئەقڵیەتە ئاینی ومەزهەبیەکە رزگار بکات، دیموکراسی بە سندوقەکانی دەنگدان مەزنە ناکرێت بەڵکو بەوەی کەلە کەلە سەری دەنگدەرایە ئایا وەکو هاولاتی هاتووە ئینتیمای بۆ ووڵاتە یان بۆ عەشرەت وئاین وئاینزاکەی). بێگومان ئەگەر بتەوێ دەوڵەتی هاولاتی دروست ببێ واتا دەوڵەتی یاسا کە هاوڵاتی تیادا بەیەک چاو بەدەر لە ئینتیمای ئەتنیکی و عەشایەری وئاینی ومەزهەبی وهەتا ریزبەندی سامانیش سەیر بکرێت نابێ لەسەر بنچینەی ئاینی یان مەزهەبی یان نەتەوەیی (نەژادیی) بنیات بنرێت. بۆ نموونە لەرۆژهەڵات زۆر دەگمەن شیعەیەک دەنگ بەکاندیدێکی سونە یان بەپێچەوانەوە دەدات هەروەها مەسیحیەک بەئیسلامێک دەڵێن لەمیسر قبتیەکان لەسەدا 12 ی دانیشتوانن بەڵام ئەگەر دەوڵەت بەکۆتا کورسیان لەپارلەمان نەداتێ ناتوانن نوێنەر بنێرنە پارلەمان. لەئەوروپاش ئەگەر عەلمانیەت نەبوایە بەفەلسەفەی دەوڵەت ودەستور مەحاڵ بوو کاسۆلیکێک دەنگ بە کاندیدکێ پرۆتستاند بدات.
بێگوومان ئەو ململانێیە یەکسەر بە سەرهەڵدانی رێنیسانس لەبەرژەوەندی تەنویر کۆتایی پێنەهات، بەڵکو بەردەوام بوو تا سەدەی هەژدەهەین و سەر هەڵدانێکی دیکە لەبەر رۆشانیی فیکری رۆسۆ و مونتیسکو و لوک هوبز و هوگو ڤۆلتێر و زۆری دیکە کەرێگەیان بۆ شۆرشە کۆمەڵایەتیەکان لەئەوروپا خۆشکرد. کە بە سەدەی ئەنوار (روناکیەکان) ناودەبرا – بزوتنەوەیەکی فیکری و فەلسەفی بەر بڵاو بوو ئەوروپای گرتەوە کە مرۆڤ و خەمەکانی مرۆڤی لەمەیدانەکانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و زانستی کرد بەبابەتی سەرەکی خۆی و عەقڵی کرد بە حەکەم بۆ قبوڵکردن یان رەفزکردنی هەر شتێک و کاریان بۆ کۆمەڵگەیەکی نوێ کرد کە لەسەر بنەماکانی دیموکراسی و عەدالەت و یەکسانی دروست کرابێ ئیدی بەتەواوەتی دەستی کەنیسە لەسەر هەموو جومگەکانی ژیان و لەسەرو هەمویانەوە سیاسی شل بۆوەو و پاشی ئەوەی دەوڵەتانی ئەوروپا مەحکوم بوون بەدەسەلاتی کەنیسەو پاشاکان خۆیان بە سێبەری خودا لەسەر زەوی ناساندبوو بۆ هەتا هەتا توخنی بەرێوەبردنی دەوڵەت نەکەوتەوە. لەروی سیاسیە جان جاک رۆسۆ گرێبەندی کۆمەڵایەتی نووسی کە تیادا پەیوەندی نێوان حاکم و مەحکومی رێکخست و رێگەی بۆ نەهێشتنی حوکمی پادشایەتی کە بەپێی نوێنەرایەتی خواوەندەوە دەسەڵاتی رەهایان هەبوو خۆش کرد. جۆن لۆک شێوەی پەیوەندی هەرەمی سەرەوەو خوارەوەی لەرێگای دەسەڵاتەکانی جێبەجێ کردن و یاسادانان و قەزائیەوە کە لەچوارچێوەی دەستوردا بن رێکخست. مۆنتیسکۆ بابەتی یاسایی و گرنگی مل کەچ بوونی دەوڵەت بۆ یاسا بایەخ پێدابوو و، پێداگریی لەسەر دەوڵەتی ئایندە کە دەبێ دەوڵەتی عەدل و یاسا بێت دەکرد. بێ گومان دروست کردنی دەوڵەت لەسەر ئەو بنەمایانە بەقازانجی پاشا و کەنیسە نەبوو، کە مەسلەحەت کۆی کردبوونەوە.
مارسیل گوشێ رای وایە کە ئاینیش بێ ئەوەی بەخۆی بزانێت لەمێژە بۆتە عەلمانی! ئەو دەڵێ: ئاینی مەسیحی هێدی هێدی بوو بە ئایدولۆجیا، بەوەش لەبازنەی روانین لەبەرزەوە هاتە خوارەوە، پەیوەندی لەگەڵ موتلەق بچرا، ( بەواتای قابیل نەبوون بۆ موناقەشەو تەسلیم بوون بە هەقیقەتەکانی) و، بوو بە دنیایی، واتا عەلمانی. گوشیە ئەم قۆناغەی کە کۆمەڵانی ئەوروپی پیاتێپەر بوون ناو ئەنێ دەرچون لەئاین. دیارە ئەو مەبەستی لە کۆتایی هاتنی وەزیفەی دین نییە، بەڵکو مەبەستی گۆرانی دین بۆ ئایدۆلۆجیایە. ئەو دەڵێ: کاریگەری مێژوو لەسەر ئاین یەکلایی کەرەوە بوولە تێروانینی موتڵەق و بەرز نشینەوە کردی بە تەنها عەقیدەیەکی تاکەکەسی یان رایەکی ئاینی کە تێکەڵ بەکۆمەڵیک رای تر دەبێ و، هەر یەکەیان ململانی لەسەر مەشروعیەتی خۆی لە فەزایەکی گشتی و دەنگدانێکی سیاسیدا دەکات، گۆشێ ئەوە بەعەلمانی کردنی ئاین ناو دەبات.
بەعەلمانی کردنی ئاین لە مارتن لۆسەرەوە قاڵبی خۆی وەردەگرێت، دەڵێن ئەو ئاینی لەچنگی کەنیسەو گەورە پیاوانی ئاین دەرهێناو، واتا پاوان کردنی ئیمان ی لەکەنیسە سەندەوەو دای بە ئادەمیزاد لەبری ئەوەی مناڵ بچێت وانەی ئاین لای قەشە بخوێنێت ئەوئەرکە باوک گرتیە ئەستۆی خۆی، کەدەکاتە بەعەقڵانی کردنی لێکدانەوەی دەقە موقەدەسەکان و کاتێک کە باوک لەسەری دەبێ دەقە موقەدەسەکان بخوێنێتەوە خوێنەواری بڵاو دەبێتەوە، کەواتە لۆسەر بەوە خوێنەواریشی لەسەر ئاستی عەوام بە هەمووئەوروپادا بڵاو کردەوە.
کۆتایی باسەکەم بە پێناسەکەی تەرابیشی بۆ عەلمانیەت دەهێنم ( جیهاد لەپێناوی دنیادا).
المعتقدات الدينية والمعتقدات السياسية .. مارسیل غوشیە
المسلمون في دولة القانون العلمانية .. د. هاينر بيليفيلد
لا ديموقراطية بلا علمانية… جورج طرابيشي
بواكير العلمانية في العراق وتطورها خلال القرن العشرين.. سلمان معمد رشید الهلالی
عزمی بشارە … الدین والعلمانيە فی سیاق تأریخی
