ڕه‌سوڵ بۆسكێنی: په‌یوه‌ندی ڕووسیا له‌گه‌ڵ سه‌رۆكه كورده‌كان.
ڕووسیا ده‌وڵه‌تێكی به‌هێزه و كاریگه‌ری گرنگی له‌ناوچه‌كه بووه، له‌به‌رئه‌وه سه‌رۆكه كورده‌كان هه‌میشه به‌بایه‌خه‌وه له ڕۆلی ڕووسیان ڕوانیوه‌و هه‌وڵیان داوه په‌یوه‌ندی به‌هێزیان له‌گه‌ڵیدا هه‌بێت، به‌ڵام ڕووسیا زیاتر به‌رژه‌وه‌ندی خۆی له‌لا گرنگ بووه تا پاراستنی په‌یوه‌ندی دوو لایه‌نه له‌گه‌ڵ كورد، هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانی لە ساڵی 1914 و هاتنە ناوی دەوڵەتی عوسمانی لە تەك وڵاتانی میحوه‌ر، كوردستانی بە گشتی له‌و شه‌ڕه‌وە گلاند، ئەویش لە ڕێگای بەشداریكردنی كورد لە تەك سوپای عوسمانی و لەژێر كارتێكردنی پڕوپاگەندەی بانگەشەی جیهاد، بوونی ناوچە كوردییەكان بە مۆڵگەی شەڕ و پێكدادانی لایەنە شەڕكەرەكان.
ئەم هەوڵانە بەتێكرایی بۆ ڕووسیا جێی زیان و مەترسی بوو، چونكە ئەم وڵاتە بەر لەشەڕ هیچ بایەخێكی بە كێشەی كورد نەدەدا و داواكاریەكانی پیاوە چالاكەكانی كوردی عوسمانی بەهەند هەڵنەدەگرت، كە داوایان لێدەكرد ڕۆڵێكی بنچینەیی لە چارەنووسی كورد ببینێت، ئێستاش دەبینن وزەی هێزی جەنگی و هەستی كورد لە خزمەت عوسمانی دایە، بۆیە هەوڵیدا زەرەر لەنیوە بگەڕێنێتەوە و پلانێك دابڕێژێت بۆ ئەوەی كورد لەخۆی نزیك بكاتەوە، لازاریف لە بارەی ئەم پلانەوە دەنووسێت: وەزارەتی جەنگی قەفقاز (K B O) لەسەرەتای شەڕەوە، هەندێک پێویستی دابینكرد بۆ ڕاپەڕینی كورد و ئاسوری و ئەرمەن، (ئیسماعیل ئاغای شكاك و شێخ عەبدولقادر و عەبدولڕەزاق بەردرخان) و سەركردەكانی تری كوردی عوسمانی ئامادەیی خۆیان بۆ بەشداری لەم پلانە ڕاگەیاند، (نیكتین)یش وێڕای دان پێدانانی ئەم پلانە دەنووسێت: ناوی هەندێک لە سەركردەكانی كورد كە ئێمە لەم ناوچانە وتوێژ و دانیشتنمان لەگەڵ كردون، ئاشكرایە ڕووسیا دەیویست كارێكی وابكات ڕقی كورد بەرامبەر بەڕووسیا كەم بكاتەوە، ئامانجی دووەمی سیاسەتمەداری ڕووس لەیەك گرتنیان لەگەڵ كورددا ئەوە بوو بەڕاكێشانی كۆمەڵگای كوردی بۆ ژێر دەستی خۆی، ئەگەر هاتوو عوسمانی لە شەڕ تووشی شكست بوو، ئەوا جێ پێیەكی پتەو دوای شەڕ بۆ خۆی دابین بكات لە دابەشكارییەكەی عوسمانیدا.
(كەنداڵ) دەنووسێت: ڕووسیای قەیسەری (لەسەردەمی شەڕدا) بەڵێنی یارمەتی دارایی بە بزوتنەوەی كورد دەدا بەشێوەیەكی پڕاكتیكی هەوڵیدا كوردستان بەخۆیەوە بلكێنێت، هەروەك هێزە ئیستعماریەكانی بەریتانیا و فەرەنسا، پلانی ڕووسەكان بۆ سەرنجڕاكێشانی كوردان كاریگەر نەبوو، تەنانەت (شێخ عەبدولقادر و سمكۆ)ش پەیمانی خۆیان لەگەڵ ئەواندا پشتگوێ خست و هێرشیان بردەسەر یەكەی سوپای ڕووس، ئەم هێرشانە كاتێک خەستتر بوونەوە كە توركەكان چەك و تفاقیان لەبەر دەستی دەرەبەگی كورد دانا و مەلایەكانیش پڕوپاگەندەی جیهادیان دەكرد لە خزمەت عوسمانیدا بۆ ئەوەی هەستی ئایینی خەڵكی كورد بجوڵێنن.
(باسیل نیكتین) لەبارەی ئەم دەستپێشخەریانەی كاربەدەستانی ڕووس دەنووسێت: وەك بیستوومە لە ناوچەی چالاكیەكانی باراتۆف (فەرماندەی هێزی ڕووس لە خاكی ئێران) ڕێكەوتنامەگەڵێك لەگەڵ كوردان بەستراوە، بەڵام بە ئەنجامی چاك نەگەیشتوون، هیچ بەڵێنی ئەوان جێی بڕوا نییە، خودی منیش لە ورمێ ئەم هەڵانەم كرد، (بەڵام هەر كە بۆم دەركەوت هەر جۆرە ڕێكەوتنێك لەگەڵ كوردان كارێكی بەخۆڕایی و بێ ئەنجامە خۆم بەوردبوونەوە لەبارودۆخی كوردستان و زمانی كوردی خەریك كرد)، لە وەڵامی ئەم پرسیارە كە بۆچی سەرانی كورد و ڕووس نەیانتوانی ڕێك بكەون و هاوكاری یەكتر بكەن بۆ ئەم هەلومەرجە گشتییە دەگەڕێتەوە كە ئازەربایجان بە تورك و كوردەوە لە سەردەمی شۆڕشی مەشڕوتە تووشی سیاسەتی ناڕەوای پەلاماردەری ڕووسەكانی نیشتەجێی ناوچەكە بوون و ئەوە زەمینەی لەباری بۆ ڕەخساندنی پەیوەندی و هاوكاری نێوان ڕووس و كورد تەنانەت بەر لە جەنگیش لەنێوبرد بوو.
شكركێشی ڕووسیا بۆ ڕۆژهەڵاتی كوردستان
كسرەوی لەم بارەیەوە دەنووسێت: لە ساڵی1916 هێزێكی گەورەی سوپای ڕووس لە ئازەربایجانی ئێرانەوە پەلاماری ڕۆژهەڵاتی كوردستانیاندا، دوای ئەوەی هێزە عەشایرییەكان نەیانتوانی بەر لەو داگیركارییە بگرن، سەربازانی ڕووس ناوچەكەیان كۆنتڕۆڵكرد، بە هەموو شێوازێكی نامرۆڤانە كەوتنە ئازاردانی خەڵكی بێ تاوان و ڕۆژانە بە دەیان كەسیان لێ شەهید دەكردن، ژمارەیەك لە كوردەكانی ئێران داوایان لە ڕووسیا كرد هاوكاریان بكات، بەڵام ڕووسیا هاوكاری نەكردن، (ئۆبەر میللەر)ی یاریدەدەری كۆنسۆڵی ڕووس لە ورمێ دەڵێت:”بارودۆخی كونسوڵخانە لەگەڵ كوردەكانی سەر سنوور زۆر ناسكە و من بەباشی ئاگاداری كارەكەم داوا دەكەم بەو پەڕی ئاگاداریەوە چاودێری بكرێن”. دوای ئەوەی ڕووسیا هێزەكانی دەوڵەتی عوسمانی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان پاك كردەوە، بە سوپایەكی زۆر بەهێزەوە لە ئازەربایجانی ئێرانەوە هاتە ناو خاكی ئێران، بۆ ئەوەی لەوێشەوە پێشڕەوی بكات بۆ باشووری كوردستان، بە مەبەستی پێشێلكردنی سەروەری و سەربەخۆیی كوردستان، و بەدەستهێنانی مەبەستەكانی.
ئەم هەولومەرجە هەڵسەنگاندنی نیكتین دەسەلمێنێت كە لە بیرەوەریەكانی خۆیدا باسیكردووە، بنەمای پێوەندی تورك و كورد لەسەردەمی شەڕ پتەو نەبوو، وەستانی ئازایانەی كوردان لە ئاست دوژمن بێ ئەوەی یارمەتییەكی پێویست لە عوسمانیەكان وەربگرێت تا ساڵی 1916ی خایاند. لەدواییدا قۆزاقەكانی سیبریا كە بە (دراگۆن) بەناوبانگ بوون، هەشت هەزار كەس لە خەڵكی مەهاباد و دانیشتوانی شنۆیان كۆمەڵكوژ كرد.
هێزەكانی ڕووسیا زۆربەی لە سوارەی قەوقاز پێكهاتبوو، ئەمانە بەناوبانگ بوون بەدڵڕەقی و بەرەڵایی و كەم گوێدان بە ئازاری مرۆڤ، دەگێڕنەوە لە هەندێک شاری ئێران ژنیان لە شەقامەكان دەڕفاندو پەلاماری گەرماوی ژنانیان دەدا، كردەوەی وایان ئەنجامدەدا باس ناكرێت، لەو ڕۆژانەدا حكومەتی ئێران زۆر لاواز بوو، هێزێكی ئەوتۆی نەبوو تا ئاسایشی پێ بپارێزرێت، بۆیە ئەو ناوچانەی لەژێر دەستی داگیركەری ڕووس بوون ئاژاوەیەكی سەرتاسەری تێدا بوو، چەتەكان لە هەموو شوێنێك بڵاوبوونەوە، هەروەها برسیەتیش بڵاوبووەوە. سوپای ڕووسیا بۆ ئەوەی ترس و تۆقاندن لە دڵی خەڵكدا دروست بكات، زۆر بێڕەحمانە كەوتە تاڵان و بڕۆی خەڵكی كوردستان و وڵاتەكەی یەكجاری كاولكرد، و پەلاماردانی ژنانیش سڵی نەدەكردەوە.
كوردستانی عیراق بە هەموو موسیبەتێكەوە دووچاری بوو بوو بەختیار تربوو لە كوردستانی ئێران، ڕەوی لەشكری قەیسەری ڕووس هەموو ئەو شوێنانەی تێدا كاولكرد بەر لێشاوەكەی كەوت، ڕووت و برسی و پەنابەرەكانی كوردستان و ئازەربایجانی ئێران ڕوویان بۆ دیوی عیراق هێنا، ئه‌مه یەكێك بوو لە هۆكاری قات و قڕی ساڵی 1917 دانیشتوانی كوردستانی عیراقی وەك گەڵای پایز هەڵوەراند.
هێرشی سوپای ڕووس بۆ سەر باشوری كوردستان
كاتێك سوپای عوسمانی لەبەرامبەر سوپای ڕووس خۆی پێنەگیرا، ئەمەش دەرفەتێك بوو بۆ ڕووسیا هاتبووە پێشەوە، لەبەر ئەوە لە چەند قۆڵێكەوە هێرشی كردە سەر باشووری كوردستان تا لە ڕێگایەوە بگاتە میسۆپۆتامیا و كەنداوی عەرەب، ئیتر ڕووسیا بە هەماهەنگی ئەرمەنەكان، لە بەهاری ساڵی 1916 هێرشێكی بەربڵاوی كردە سەر باشووری كوردستان، و لە چوار قۆڵەوە دەستیان بەپێشڕەوی كرد، لە قۆڵی ڕەواندز، پشدەر، پێنجوێن و خانەقین. لە هەرسێ قەزای خانەقین و پێنجوێن و ڕەواندز هاتنە ناو باشووری كوردستانەوە، بەڵام لە سنووری پشدەر بە هۆی پێشگیری خەڵك و بارودۆخەكە نەیانتوانی و سەركەوتوو نەبوون.
ڕەفتارە ناشیرنەكانی ڕووسەكان لە خانەقین ڕادەبەدەر بوون، خەڵكی دەرەقەتی نەهاتن و ڕەحمەتیان بۆ سەردەمی تورك دەنارد، خەڵكی خانەقین دەستیان كرد بە سكاڵا (مەزبەتە) نووسین و دەیاننارد بۆ ئینگلیزەكان لە بەغدا، سكاڵایان لە دەستی زوڵمی هاوپەیمانە ڕوسەكانیان دەكرد و داوایان دەكرد ڕزگاریان بكەن.
له‌قۆڵی پێنجوینیش شێخ مەحمود بۆ دەركردنی ڕووس لە شارەكە بەهاوكاری هەمەوەندەكان و خەڵكی ناوچەكە پەلاماری سوپای ڕووسیدا و گیانبازانی كورد بەهەڵمەت و دلێریان هێرشی توندیان كردە سەر سوپای ڕووس، لەدوای شەڕێكی خوێناوی توانیان ڕووس ناچار بە پاشەكشە بكەن.
له‌قۆڵی ڕەواندز، سوپای ڕووس دەستیان بە پێشڕەوی كرد. به‌هۆی بێزاری كورد و ژیانی پڕ برسیەتی و نەهامەتی و زەبر و زەنگی ژێر دەسەڵاتی توركەكان، كوردەكان گوێیان بە داگیركردنی ڕووسەكان نەدا و لەجیاتی بەرەوڕوو بوونەوە، لە هەندێک شوێن چاوساغیشیان بۆ كردون. سوپای ڕووس زۆر دڕندانە كەوتە چەوساندنەوە و ڕاو ڕووتی خەڵك و دەستدرێژی بۆ سەر ماڵ و ناموسیان، هەڵسوكەوتی نالەبار و دڕندانەی سوپای ڕووس لەو ماوە كەمەی ڕەواندزیان بەدەستەوە بوو، ئەوەندەی تر بارەكەی ئاڵۆز كرد.
ئەو جۆرە ڕەفتار و تۆقاندن و ڕقەی ڕووسەكان دروستیانكرد، بووە هۆی ئەوەی كوردەكان لە هەولێر و كۆیە و ڕانیە ڕایان بكەن بەیەك و لەڕووی ڕووسەكان بووەستن، بە هەزارانیان چوونە ڕیزی هێزەكانی توركیا.
لە 18ی تەموز ڕووسەكانیان لە ڕەواندز دەرپەڕاند. ئینجا توركەكان شارەكەیان داگیر كردەوە، توركەكانیش وەك ڕەوە كوللە چی مابوو لەو شارۆچكەیە لێیاندا، ئەوەی لەپاش ڕووسەكان مابوو توركەكان وێرانیان كرد، ئەم شكستە هیچی لە ڕەفتاری توركەكان نەگۆڕی بوو، لە جاران خراپتر مامەڵەیان لەگەڵ خەڵك دەكرد.
كشانەوەی سوپای ڕووس لەبەرەی شەڕەكە
لەو كاتەدا ئەوەندەی پێ ناچێت ڕژێمی (قەیسەری) لەناودەچێت و شۆڕشی 1917 كۆتایی بە دەسەڵاتی قەیسەری ڕووس هێنا، چەند هۆكارێكی كاریگەری سیاسی بە دەسهێنا، بایەخێكی گەورەی هەبوو بۆ سەركردە سەربازییەكانی ڕووسی. دەبوو پێگەی سوپای ڕووسی لە كوردستان تۆكمە بكات. هەرچەندە كورد دەیویست دەست لەگەڵ سوپای ڕووس تێكەڵ بكات و یاریدەی بدات، بەڵام سیاسەتی ئەو دەمەی ڕووس تەنیا بایەخی بە ئەرمەن دەدا و پشتیوانی كوردیان نەكرد بە ئاواتی خۆی بگات، تەنانەت ڕووسیا سوودی لە كوردستانی سەر سنوورەكانی خۆشی وەرنەگرت، كەچی كە ڕووس هاتە (ئەرزنجان) و ناوچەی (دەرسیم)ی لانەی ڕەسەن و زیندوی كوردانیان بینی، ئەوسا كوردیان بە هەند گرت و بۆیان دەركەوت مافخوراون، لەم ماوەیەدا ڕووسیا هەوڵی زۆریدا لە ڕێگای گفتوگۆ و پەیوەندی لە سەركردە كوردەكان نزیك بێتەوە، بەڵام هەموو ئەو گفتوگۆیانەی نوێنەرانی سەركردایەتی ڕووسیا ئەنجامیدا لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ لەگەڵ سەركردە كوردەكان ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبوو، بەڵام ئاسۆیەكی گونجاو بوو بۆ لە یەك گەیشتن لەگەڵ كوردەكانی كوردستانی باشور و ڕۆژهەڵات، ئەوە بوو سەید عەبدوڵڵا بەناوی لیژنەی (ئیسقلال كوردستان- تحریر كوردستان) و سەید تەها و شێخ مەحمود بەرزنجی، ئەمانە ئەو سەركردە كوردانە بوون زۆرترین دەسەڵاتیان هەبوو لە باشوری كوردستان، ڕوویانكردە دەسەڵاتدارانی ڕووسی و سەركردە سەربازیەكانیان لە عیراق و ئێران پێشنیاری هاوكاری و هاوبەش هەبێت لە خەبات و تێكۆشان دژی سوپای تورك لەپێناوی ڕزگاركردنی باشوری كوردستان.
له ساڵی 1916( مارشاڵ باراتۆف ) سه‌ركرده‌یه‌كی سه‌ربازی ڕووسیای قه‌یسه‌ری، نامه‌یه‌ك بۆ شێخ محمود ده‌نێرێت، شێخ محمود ئه‌گه‌رچی له چوارچێوه‌ی ئیمپراتۆریه‌تی ئیسلامیدا وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كی نه‌ته‌وه پارێزو به‌هێز له‌مه‌یداندا بووه، به‌ڵام بۆ پاراستنی خاكی كوردستان ئاماده‌یه هه‌رده‌وڵه‌وتێك ده‌ستی دۆستایه‌تی بۆ گه‌لی كوردستان درێژ بكات و ئاماده‌ببێت مافه‌ڕه‌واكانی بسه‌لمێنێت.
شێخ محمود وه‌ڵامی ڕووسه‌كان ده‌داته‌وه ئاماده‌یی خۆیی و گه‌لی كورد نیشان ده‌دات، بۆ په‌یوه‌ندی دۆستایه‌تی و ڕزگاركردنی نیشتمانی كوردان له داگیركاری ده‌سته‌ڵاتی عوسمانی، هه‌رچه‌نده ئه‌مه بۆ شێخ محمود دۆخێكی هه‌ستیارو دژواربووه، به‌ڵام شێخ محمود داوای پاڵپشتی سیاسی له ڕووس ده‌كات بۆ گه‌لی كورد، هه‌ستی نه‌ته‌وه‌په‌روه‌ری شێخ ئه‌وه‌نده به‌تین بووه، هه‌رگیز سڵی له مه‌ترسی ژیانی خۆی نه‌كردۆته‌وه له پێناو ئازادی كوردستاندا، ئه‌م هه‌ڵوێستانه‌ی شێخ محمود چه‌ند ساڵێك پێش ده‌ستپێكردنی شۆڕشه‌كانی بووه و له‌و كاته‌دا به‌شێكی زۆری ڕۆژهه‌ڵات له ژێر ده‌ستی خه‌لافه‌تی عوسمانی دا بووه، به‌ڵام ئه‌م سه‌ركرده‌یه هه‌ر له هه‌وڵی به‌دیهێنانی خه‌ونه پیرۆزه‌كه‌ی دابووه كه دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆ بووه بۆ كورد .
په‌یوه‌ندی شێخ له‌گه‌ڵ ڕووسیا بۆ به‌ستنی په‌یوه‌ندی و به‌ده‌ستهیضنانی هاوكاری ڕووسیا بۆ كورد، بەڵام ڕووسەكان مەبەستیان تەنیا پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بوو، هەموو ئەو هەوڵانەی ڕووسیا بەكاریانهێنا، لەپێناو ڕاكێشانی سەركردە كوردەكان لە باشوری كوردستان بۆ لای خۆیان ئەنجامێكی دڵخۆشكەری نەبوو، كشانەوەی هێزەكانی ڕوسیا بووە هۆی پچڕاندنی هەموو پەیوەندیەكانی ڕووس لەگەڵ سەركردە كوردەكانی توركیا و ئێران. كورد هه‌ر به داگیركراوی و ژێرده‌سته‌بی مایه‌وه.
سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م بابه‌ته:
(1)موجتەبا بورزوویی، بارودۆخی سیاسی كوردستان، (1880-1946)، وەرگێڕانی: نازناز محمەد عەبدولقادر، یوسف خدر چووپان، سۆران عەلیپوور، چاپی یەكەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، كوردستان– هەولێر، 2005،ل 156.
(2) هەستیار كەمال كوردی، سیاسەتی رووسیای قەیسەری بەرامبەر بەكورد (1850-1914)چاپخانەی حەمدی، سلێمانی، 2011، ل 298.
(3) عەلی ئەلوەردی ، چەردەیەكی كۆمەڵایەتیانە لە مێژووی نوێی عیراق 1914- 1918، بەرگی چوارەم، وەرگێرانی : غەفوور سالح، چاپی یەكەم، 2008.ل 452-453.
(4) مەسعوود محەمەد، گەشتی ژیانم، چاپی سێیەم. كۆیێ- كوردستان،2006.ل 44.
(5) ئەحمەد خواجە، چیم دی، چاپە دووەم، كتێبخانەی ئاراس هەولێر، 2013.ل 16.
(6) ئەحمەد حەمەدئەمین، ڕەواندز لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی- سیاسی (1918- 1939، سلێمانی 2006. ل 32.
(7) تاهیر ئەحمەد حەوێزی، كێژووی كۆیە، بەرگی یەكەم، چاپی دووەم، 2007 .ل130.
(8) ن، لازاریف، مێژووی كوردستان، وەرگێڕانی: هوشیار عبداللە سەنگاوی، چاپی یەكەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2008. ل 306.
(9) عەبدولعەزیز یامولكی، مێژووی ڕاپەڕینەكانی كورد، ئامادەكردنی: ڕەفیق ساڵح، سلێمانی 1999.
