دكتۆر بێوار خنسی: كانزای خاوی ئاسن لە هەرێمی كوردستان.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە
ئاسن لە سرووشتدا لە شێوەی خاوو لە چەند جۆرێكدا هەیە، دیارترینیان (كانزای میگناتیت، هیماتیت، جیوسایت، لیمونایت، سیدرایت، بایرایت) كانزای خاوی ئاسن كە لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد، ئەم رێژە ئاسنانەیان بە ریزبەندیی تێدایە( 72%،69%،62%،62%، 48% و 46%).
جیۆلۆجیی بوونی كانزای خاوی ئاسن لە جیهان و هەرێمی كوردستاندا:
كانزای خاوی ئاسن بە شێوەیەكی زۆر لە بەردە نیشتەنییەكاندا بەر لە چاخی پێش كامبری هەبووە، ئەم كانزا خاوانە هەر لەو بەردە نیشتەنییانەشدا هەن كە لە چاخی (بالیۆزۆی و میزۆزۆی) نیشتوونە، وێڕای هەندێكیان بە بەردەئاگرینەكانەوە نووساون كە زۆرجار لە ناوچەكانی گۆڕانكاریی میتامۆرفزمیدا نزیكن لە بەردە میتامۆرفزم – بەردە گۆڕاوەكان).
كانزای خاوی ئاسن لە هەرێمی كوردستاندا
كانزای خاوی ئاسن بە شێوەیەكی گشتی لە هەرێمی كوردستاندا لە (بەردە نیشتەنییەكان، ناوچەكانی گۆڕانكاریی میتامۆرفزمیداو بەردە گۆڕاوەكان و ناوچە مكاماتییەكان- ئاگریندا) هەیە كە بە ناوچەكانی چالاكیی تەكتۆنیی جیۆلۆجی و ناوچە كشاوەكان ناسراون. كانزای خاوی ئاسن لە هەرێمی كوردستاندا لە ناوچەی كشاو- ناوچەی لێژدا هەیە كە بەردەئاگر و بەردە گۆڕاوەكانی تێدایە یان لە ناوچەی تێكەڵبوونی ناوچەی كشاوو ناوچەی پێچی بەرز لە باكوور. زۆربەی كانزای خاو لەنێو پێكهاتەو چینەكاندا هەن كە شوێنەواری هەندێكیان لەسەر زەوی دەردەكەوێت، بەتایبەتیش لە چینەكانی سەرەوەی پێكهاتە چەماوەكانی جیۆلۆجی (زنجیرە چیا بەرزەكان)، توێژینەوەكان دەریدەخەن كە كانزای ئاسن لە پارێزگاكانی هەولێرو دهۆك و سلێمانیدا هەیە. كانزای خاوی ئاسن لە پارێزگای دهۆك: گوندی بناڤێ.
گوندی بناڤێ بە 20 كیلۆمەتر دەكەوێتە باكووری شارۆچكەی ئامێدی-یەوە و بە 6 كیلۆمەتریش لە شارەدێی كانی ماسی-یەوە دوورە، كانزای خاوی ئاسن لە سنووری پێچی چیاكاندا هەیە كە رووبەڕووی چینەكانی چاخی میزۆزۆی لەسەر زەوی دەبێتەوە، كانزای خاوی ئاسن لە چینەكانی چاخی جۆراسی و چاخی تەباشیری هەیە و لە بەردە ئاگرییە زەردو سەوزەكاندا دەردەكەوێت كە جۆرەكانی (هیماتیت و لیمونایت و جیوسایت)یان تێدایە. رێژەی كانزای خاوی هیماتایت بە (17-26%) ی قەبارەی چینەكانی بەرد مەزەندە دەكرێت، درێژیی پێكهاتەكانی كە كانزای خاوی ئاسنی تێدایە بە 2.2 كیلۆمەتر مەزەندە دەكرێت، لەبەر رۆشنایی ئەو رووبەرەی كە ئەو كانزا خاوەی ئاسنی تێدایە قەبارەی یەدەگی ئاسن لە گوندی بناڤێ بە نزیكەی (15-20 ملیۆن تەن) مەزەندە دەكرێت كە بەهای ئابووری لە ئێستادا بە (5.250- 700) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت.
وا چاوەڕوان دەكرێت كە قەبارەی یەدەگی كانزای خاوی ئاسن لە گوندی بناڤێ زیاد بكات دوای ئەنجامدانی دیراسەیەكی جیۆلۆجی و جیۆفیزیایی و جیۆكیمیایی كە بە هۆیەوە رووبەری پێكهاتەی چینەكانی درێژبووەوەی ژێر زەوی دیاردەكرێت، لەبەر رۆشنایی ئەمەشدا رێژەی كانزای خاوی ئاسن لەو چینە پێكهاتانەدا دەستنیشان دەكرێت و چاكترین شوێنیش دیاردەكرێت تاكو ببێتە كوڵخانی ئاسن و دواتر لە ئابووریدا سوودی لێوەربگیرێت.
كانزای خاوی ئاسن لەسەرگوێزی
كانزا لەسەرگوێزی لە پێكهاتەی كوراسیندا هەیە كە لە چاخی ترباسی پەیدا بووە، ئەم پێكهاتەیە كانزای بارایتی لەگەڵ زەنك وقوڕقوشم لەخۆدەگرێت، كانزای بایرایت لەسەر زەوی بەئاسن بووە و بۆتە كانزای جیوسایت و لیمونادیت، كانزای خاوی ئاسن لە شێوەی گرێی نیشتووو لە پێكهاتەی كوراشیندا دەردەكەوێت، بۆیە ئەو گرێیانە بە قووڵایی زەویدا درێژدەبنەوەو كانزای ئاسنی بە رێژەی 30-50%ی قەبارەی گرێیەكانی كانزای خاوی ئاسنی تێدایە، هەر لەبەر ئەوە قەبارەی كانزای خاوی ئاسن بە نزیكەی (3-4 ملیۆن تەن) ئاسن مەزەندە دەكرێت، بەها ئابوورییەكەی لەئێستادا بە (1-1.4) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت.
شایانی باسە كانزای خاوی ئاسن لە پێكهاتە و چینەكانی دیكەدا تا ئێستا توێژینەوەیان بۆ نەكراوە بە مەبەستی دۆزینەوەی سوودی ئابووری ئەو كانزایانە بە ناوی پێكهاتەكانی (میركا میر شرانش، كولوش، ئەلبیلاسبی) بوونی هەیە.
كانزای خاوی ئاسن لە پارێزگای هەولێر
كانزای خاوی ئاسن لە ناوچەی دەربەند: ناوچەی دەربەند بە دووری 10 كم دەكەوێتە باكووری رۆژئاوای شارەدێی گەڵاڵەوە لەو ناوچەیەی كە بەردەئاگرین و گۆڕدراوو نیشتەنی لەخۆدەگرێت، بەردە ئاگرینەكان لە ئەنجامی دەرچوونیان لەسەر بەردە كاربۆنییەكان و كۆنكلۆمیراتی چاخی جیۆلۆۆجیی ئەیۆسین پەیدابوونە، كانزای خاوی ئاسن لە شێوەی (بلۆكی پەرشوبڵاودا لە سنووری پێكهاتە جیۆلۆجییەكان دەردەكەون كە بە كاریگەریی چالاكیی گڕكان و هێزی ئاگرەوە هاتوونەتە ئاراوە، كانزای خاوی ئاسن لە ناوچەی دەربەند بە شێوەی خاوی مكماتیت- هیماتیت) هەیە كە ئەم رێژە ئاسنەی تێدایە39.7% كە 29%ی ئاسنە، هەروەها كانزای خاوی( سلیكات هیماتیت نزیكەی 26% كە 41%ی ئاسنە.
زۆر زەحمەتە قەبارەی یەدەگی كانزای خاوی ئاسن لە ناوچەی دەربەند دیاری بكرێت، چونكە ئەو پێكهاتانەی ئاسنیان تێدایە پەرشوبڵاون و قووڵاییەكی زۆریشیان لە زەویدا هەیە، لەبەر بوونی بەردە ئاگرینی سربنتین كە زۆر بە خێرایی لە قووڵاییەوە دەردەپەڕن بە درێژایی كەلێن و درزەكانی ناوچە كشاوەكان لە هەرێمی كوردستان، ئەو بارودۆخە جیۆلۆجییە ژینگەگەلی گونجاو لە پێكهێنانی كانزای گرانبەها درووست دەكەن وەك (زێڕو ئەڵماس).
كانزای خاوی ئاسن لە پارێزگای سلێمانی
كانزای خاوی ئاسن لە ناوچەی ئاسناوە: كانزای خاوی ئاسن لە پێكهاتە جیۆلۆجییەكانی درووستبووی چاخی تەباشیریی باڵاو چاخی بالیۆجیندا هەیە كە كەوتۆتە نێوان ناوچەی كشاوو كاریگەر لە دەرپەڕینی بەردە ئاگرینەكان لە بۆشاییدا لە جۆری بەردەئاگرینی دایورایت كە بۆتە هۆی هێنانەكایەی هەلومەرجێكی جیۆلۆجی و ژینگەیەكی گونجاو كە بە درێژایی 400-500 مەتر لە بەردە ئاگرینەكانی جۆری دایۆریتی قەبارە ناڕێكدا دەكشێت. ناوچەكانی بوونی كانزای خاوی ئاسن بەسەر دوو پشتێنەدا دابەش دەبن( باكوور و باشوور)، درێژیی پشتێنەی باشووری كانزای خاوی ئاسن 400 مەترەو ئەستوورییەكەشی 13 مەترە، لاریی چینەكان كە ئاسنیان تێدایە نزیكەی 50-70 پلەیە، كانزای خاوی ئاسن لە پشتێنەی باشوور لە شێوەی خاوی مكناتیت هەیە لەگەڵ كانزاكانی (بایرایت، بایرۆهیتایت، جالكۆبایرایت،ئەرسنۆباریرایت) رێژەی ئاسنی بە نزیكەی 40%ی تێدا مەزەندە دەكرێت.
كانزای خاوی ئاسن لە پشتێنەی باكووردا بەشێوەی مكناتیت هەیە، ئەستووریی چینەكانی هەڵگری كانزای ئاسن نزیكەی 270مەتر درێژییەتی و بە ئەستووریی 11 مەترو قووڵایی 200 مەتركە 40 تەن ئاسنی تێدایە، لەبەر ئەوە قەبارەی یەدەگی چاوەڕوانكراوی كانزای ئاسن بە 4 ملیۆن تەن مەزەندە دەكرێت و بەها ئابوورییەكەی نزیكەی 1.4ملیار دۆلارە.
كانزای ئاسن لە ناوچەی میشاو
ناوچەی میشاو بە 38 كم دەكەوێتە دووریی باكووری رۆژهەڵاتی ناوچەی ئاسناوا. كانزای خاوی ئاسن لە پێكهاتەكانیدایە كە لە چاخی بالیوجین (بەردە گڕكانییەكان و چینەكانی بەردە نیشتەنییەكان كە بە كۆمەڵەی واڵش ناسراوە) پەیدا بووە، كانزاكە لە نۆ پشتێنەدا هەیە لە كانزای خاوی( مكناتیت- هیماتیت) كە بە بەردە ئاگرینەكانەوە بەستراوەتەوە لە جۆری بەردی ئەندیزایت، قەبارەی شەش پشتێنەی ئاسن بە نزیكەی 20-50 مەتر درێژیی و ئەستووریی 4-5 مەتر مەزەندە دەكرێت، هەروەها قەبارەی هەر سێ پشتێنە گەورەكەی كانزای ئاسن لەنێوان 100-300 مەترو ئەستووریی2-18 مەتر مەزەندە دەكرێت، رێژەی ئاسن لەم پشتێنانەدا دیاری نەكراوەو قەبارەی یەدەگی ئاسنیش نەزانراوە و رێژەی ئاسن و سوودی ئابوورییشی دیاری نەكراوە.
كانزای خاوی ئاسن لە پێنجوێن
كانزای خاوی ئاسن لە شێوەی بارستەی پەرش و بڵاوو شێوەناڕێك لە پێكهاتەكانی بەردە ماكماتیزكمییەكاندا هەیە (لە بەردی سربنتین لە جۆری بەردە ئاگرینەكان) ئەم كانزایە لەگەڵ كانزای خاوی كرۆمیتدا هەیە، تا ئێستا قەبارەی پێكهاتەی كانزا خاوەكەی ئاسن و رێژەكەی دیاری نەكراوە.
كانزای خاوی ئاسن لە ناوچەی مارباستا
كانزای خاوی ئاسن لە شێوەی بارستەی گەورەدایە (بارستەی بەردە ئاگرینە مكماتیزمییەكان) بە دووری 25 كیلۆمەتر دەكەوێتە باكووری رۆژهەڵاتی قەڵادزێ لە سنووری (پێكهاتەی كۆمەڵەی شلێر) كە زەنك وقوڕقوشمی تێدایە، تا ئێستا توێژینەوەی تەواو دەربارەی تایبەتمەندییەكانی جیۆلۆجی و تەكتۆنی و رێژەی ئاسن و سوودی ئابووریی لەو ناوچەیە ئەنجام نەدراوە.
ئەو تەحەدییانەی رووبەڕووی پەرەپێدانی سامانەكانی كانزا دەبنەوە
شارەزایی جیهانی لە پەرەپێدانی سامانەكانی كانزا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە نەخشەی سیاسەتی چالاكیی كانزاكردن لە هەر وڵاتێكی جیهاندا پێویستی بە زانیاریی زانستیی سامان سرووشتییەكان هەیە تاكو نەخشەكە لەگەڵیدا رێك بكەوێت و راستییە بابەتییەكانی تێدا بێت دوور لە گریمانەكان، بۆیە پێویستە لە كاتی نەخشەدانانی چالاكیی كانزاكردن ئەمانە رەچاو بكرێت:
1 – پڕۆژەكانی كانزاكردن كە سەرەڕۆیی دارایی لەگەڵدا دەبێت، هەر لە تێچووی توێژینەوەكانی جیۆلۆجی تا دەگاتە تێچووی دەرهێنانی كانزا خاوەكان و ناردنیان بۆ بازاڕ یان بۆ قۆناغەكانی درووستكردن.
2 – پێویستیی پڕۆژەكانی كانزاكردن بە وەبەرهێنان كە لە پێویستیی هەر پڕۆژەگەلێكی دیكە زیاترە، بەتایبەتیش لەو حاڵەتانەی كە بنكەو بنچینە بنەڕەتییەكانی پێگەی جوگرافی و كەشوهەواو ژینگە و ئەمنیی ناوچەكە سەقامگیر نەبێت كە ئەو سامانە سرووشتییانەی تێدایە بەتایبەتیش ئاسن.
3 – كانزاكردن یەكێكە لەو پیشەسازییانەی كە ناكرێ هەموو شارەزاییەكی بگوازرێتەوە لە هەر سەرچاوەیەكی زانستییەوە بێت، چونكە یەك هەلومەرجی پێكهاتە و سیمای سرووشتی و كیمیایی و ژینگەیی بوونی نییە، هەر كوڵخانێك دۆخێكی تایبەتی هەیە، ئەمەش ئەوە دووپات دەكاتەوە كە پێویستە پەرەپێدانی شارەزایی ناوخۆیی هەبێت لەگەڵ سوودوەرگرتن لە پەرەپێدانی زانستی و تەكنەڵۆجی.
4 – یەدەگی كانزا خاوەكانی جیهان كەمە، بۆیە پێویستە بڕی لەدەستچوو لە پرۆسەكانی بەرهەمهێنان و دەرهێنانی كانزاكان كەم بكرێتەوە، ئەویش بە دانانی پلان و سیستەمێك بۆ ئەوەی سامانە كانزاییەكان بە تەواوی سوودیان لێ وەربگیرێت.
چارەسەر و پێشنیار
A – سوود وەرگرتن لە شارەزایی جیهانی لە بواری پیشەسازیی ئاسن كە بە سێ قۆناغدا تێدەپەڕێت، هەر قۆناغێك بە جۆرێك كەرەستەو بنەمای تەكنەڵۆجییەوە پەیوەستە كە لە بەرهەمهێنان و پێداویستیی بازاڕ بەكاردەهێنرێت.
B – قۆناغی یەكەم لە پیشەسازیی ئاسن بریتییە لە پشتبەستن بە ئەو وردوخاشەی لە شوێنەواری شەڕدەستدەكەوێت ئەویش بە بەكارهێنانی فڕنی كراوە و فڕنی كەوانەی كارەبایی لە ئامێری بەرهەمهێنانی شیشی كۆنكریتی، بەرهەمهێنانی پیشەسازیی ئاسن لە هەرێمی كوردستان بەم قۆناغەدا تێدەپەڕێت، بەڵام قەبارەی وردە دیارو مسۆگەر نییە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو. بۆیە پێویستە ئامادەسازیی بكرێت و قۆناغی دووەم پەیڕەوبكرێت كە بریتییە لە بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی ئاسن و پۆڵا و دواتر بكرێتە كۆمەڵگەیەكی قەبەیی پیشەسازییە قورسەكان.
C – بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای جیاكردنەوەی راستەوخۆو فڕنە كارەباییەكان لە رێگەی بەكارهێنانی غازی سرووشتی كە لە هەرێمی كوردستاندا هەیە لە بواری پیشەسازییە جۆراوجۆرەكان لەوانەش پیشەسازیی ئاسن، ئەمەش قەبارەی بەرهەم زیاددەكات و پێداویستیی بازاڕی ناوخۆ پڕدەكاتەوە.
D – لەپێناو بەردەوامدان و پەرەپێدانی بەرهەمی ئاسن لە هەرێم كە لەئێستادا پشت بە قۆناغی یەكەم دەبەستێت، پێویستە پەلەبكرێ لە توێژینەوەی كانزای خاوی ئاسن لە هەرێم، چونكە هەڵسەنگاندنی جیۆلۆجی تێڕوانینێكی زانستی دێنێتە ئاراوەو یەدەگی كانزای خاوی ئاسن لە هەرێم دەست نیشان دەكات. ئەم مەترسییە زۆر گرنگە و ئەنجامدانیشی لەمانەدا بەرجەستە دەبێت:
(1- دەركردنی یاسای كانزاكردن و كوڵخانەكانی كانزا. 2- تەركیزكردنی توێژینەوە زانستییەكان لەسەر كانزاكان لە هەرێمدا. چاكتریش وایە پەیمانگایەكی سامانە سرووشتییەكان دابمەزرێت بۆ دیراسەكردن و هەڵسەنگاندنی قەبارەی یەدەگی سامانە سرووشتییەكان و سوودی ئابووری و وەبەرهێنانیان لە هەرێمی كوردستان).
5 – كاراكردنی رۆڵی بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكانی رووپێوی جیۆلۆجی و بەیاساكردن و رێكخستنیان وەك قەوارەیەكی سەربەخۆ بەناوی (دەزگای گشتیی رووپێوی جیۆلۆجی).
6 – نابێت یاسادانان و پلاندانان لە بواری پەرەپێدانی سامانی كانزایی لە هەرێمی كوردستاندا ئەو تەحەددییانە پشتگوێ بخەن كە رووبەڕووی پیشەسسازیی كانزاكردن دەبێتەوە. هەروەها پێویستە پشت ببەستێت بە پێویستیی بەڕێوەبردنێكی هۆشیارانەی سامانە سرووشتییەكان و دیاریكردنی رۆڵی دەوڵەت (هەرێم) لەم بوارەدا، هاوكات سوودو خزمەتگوزارییەكان مسۆگەربكات كە مەفای ئابووریی تێدایە، هاوكات ئاشتیی كۆمەڵایەتیی مرۆڤ بەدی دێنێت.
7 – بەدیهێنانی ناوەڕۆكی ئەو بڕگانەی سەرەوە دەبێتە هۆی پەرەپێدان و بنیاتنانی ژێرخانی هەرێمی كوردستان بە پشتبەستن بە سامانە ناوخۆییەكان، هەروەها لە جۆراوجۆركردنی سەرچاوەكانی ئابووریی نەتەوەیی و نیشتمانیی هەرێم و دواتر پاراستنی ئاسایشی ئابووری و نەتەوەیی بۆ گەل و وڵاتمان دابین دەكات، ئەمەش دەبێتە هۆكارێك بۆ فراوانبوونی رووبەری سەربەخۆبوون لە گرتنەبەری هەر بڕیارێك بە ئاراستەی ئامانجە رەواكانی گەلی كوردستان. دوای هەموو ئەو خاڵانەی خرانەڕوو دەتوانین بڵێین كە قەبارەی یەدەگیی ئاسن لە هەرێمی كوردستان بە 22-28 ملیۆن تەن و بەهای كانزای خاوی ئاسنیش بە 7.650- 9.8 ملیار دۆلار مەزەندەدەكرێت.
سەرچاوە – گوڵان
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە