فەوزی ڕەمزی: فره‌زوانی و فره‌لاوژه, هۆی سه‌ركه‌وتنه له سـویسرا. به‌شی سێیه‌م و کۆتایی.
له ســویسرا. نزیكه‌ی پانزه ڕێكخراو هه‌یه، ئه‌مانه كار بۆ زوان و دانانی فه‌رهه‌نگ و مانه‌ندیان ده‌كه‌ن كه زۆرێنه‌یان له كه‌سانی شاره‌زا و كارامه و خۆبه‌خش پێكهاتوون یان گه‌ر مووچه‌شیان هه‌بێت شتێكی ئه‌وتۆ نیه، ته‌نیا بۆ ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌و كارانه‌یه كه به‌و پرسه‌وه به‌نده.
كاری ئه‌مانه ئه‌وه‌یه له هه‌ر شوێنێك وشه‌یه‌ك یاخود شتێكی فۆڵكلۆرییان به‌رده‌ستكه‌وت یه‌كسه‌ر به جێگه‌ی خۆی بگه‌یێنن، ئه‌مانه هه‌ستی نیشتمانپه‌روه‌ی به جۆرێكه كه له‌سه‌روو هه‌موو ئامانجێكه‌وه‌یه، گوێ به به‌رزونزمی حیزبه‌كان ناده‌ن و خۆیان پێوه‌گرێ ناده‌ن.
له لیژنه‌كاندا پڕكێشی كه‌سێك نادرێت به‌سه‌ر ئه‌ویتردا، ئه‌وه‌ی كارا و به‌توانا و لێهاتوووو بێت. ئه‌وه شوێنی دیاره.
لێره‌دا ده‌مه‌وێت بگه‌ڕێمه‌وه سه‌ر یاساكان كه له‌سه‌ر زوان دانراوه به تایبه‌ت كانتۆنی Graubonden گراوبۆندن. له‌هه‌ر كانتۆنێك یاخود شاره‌وانییه‌كدا گه‌ر40 %ی دانیشتوان یه‌ك زوان بوون ئه‌وا هه‌موو كاروباری فه‌رمی و خوێندن و به‌و زوانه ده‌بێت .
به‌ڵام له زوانه ناوچه‌ییه‌كاندا گه‌ر20 %ی دانیشتوان له‌و كانتۆنه‌دا قسه‌ی پێبكات ئه‌وا زوانی فه‌رمی و خوێندن به‌و زوانه ده‌بێت. سه‌باره‌ت به فه‌رمانبه‌رانیش ئه‌و كه‌سه‌ی هه‌ردوو زوانه‌كه بزانێت هه‌لی دامه‌زراندنی زیاتره.
له‌م دواییه‌دا كۆڕێك له‌ژێر دروشمی ( 1×4=1 ) به‌سترا، ئه‌مه مانای چوار زوان له یه‌ك وڵاتدا ده‌گرێته‌وه، كار بۆ چۆنیه‌تی به‌ره‌و پێشبردن و هاوئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ یه‌كتركردندا و پێشخستنی میلله‌ت به هاریكاریكردنی هه‌مووان له پێناو هه‌موواندا.
به‌ڵێ. میلله‌تان به‌م پێیه هه‌وڵی بێوچان ده‌ده‌ن بۆ پێشخستنی زوانه‌كه‌یان یاخود هه‌ڵسه‌نگاندنی شێوه‌زاره‌كانیان به‌بێ به‌رامبه‌ر، هه‌ر یه‌كه خۆی به به‌رپرسێك ده‌زانێت به‌رامبه‌ر به‌و كاره نیشتمانییه.
كه‌چی به‌داخه‌وه. لای خۆمان هه‌ر له مێژه‌وه بۆمان ماوه‌ته‌وه و بۆته كه‌لتوور كه هه‌ر له شۆێنی خۆمان بوه‌ستین و له‌پی حه‌سره‌ت به‌یه‌كدا بده‌ین و به ئه‌ژنۆی خۆماندا بماڵین.
لێكدانه‌وه‌ی به‌نده بۆ ئه‌م پرسه‌یه له‌م چێوه‌یه‌دا كۆده‌كه‌مه‌وه:
هۆشیاری نه‌ته‌وایه‌تی به گرنگترین هۆكار داده‌نرێت بۆ مانه‌وه‌ی هه‌ر میلله‌تێك و بوونی زوانێكی توندوتۆڵ و تۆكمه كه فاكته‌ری گرنگی ئه‌و مانه‌وه‌یه‌یشه، هه‌ستی په‌یوه‌ست بوون و خۆناسین به‌و نه‌ته‌وه‌یه و خۆبه‌یه‌كترزانین به گرنگترین هۆكاره‌كان ده‌درێنه ئه‌ژماردن كه ئه‌ویش كارێكی درێژ خایه‌نی گه‌ره‌كه.
كاری سـه‌رشانی هه‌ریه‌ك له ڕێكخراو پارته سـیاسیه‌كانی كوردستانه كه ڕه‌گوڕیشه‌ی ئه‌و هه‌سـته داكوتن له هزر و دڵوده‌روونی گه‌لدا، له‌پێش هه‌مووشـتێكدا خۆ به كوردستانی زانین، خۆبه‌سـتنه‌وه به‌گشت مافه ڕه‌واكانی گه‌ل نه‌ك خۆبه‌ستنه‌وه به چاره‌نووسی وڵاتانێك كه به هه‌ر هۆیه‌كی سـیاسـه‌تی نێوده‌وڵه‌تی له‌دوای جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌مه‌وه دروسـت بووبێت و خۆمان له‌وان زیاتر به هاوڵاتی ئه‌و وڵاته بزانین به‌ڵام ئه‌وان زۆر له خوار خۆیانه‌وه دامانــنێن. یاخود شه‌خسپه‌رستن و دیتنه‌وه‌ی خۆبه‌ختكردن و كوردستانپارێزی له چێوه‌ی په‌رسـتنی ئه‌و كسایه‌تییه‌دا، چونكه كوردستان وه‌ك چۆن هه‌ر ماوه… هه‌ر ده‌یشـمێنێت، به‌ڵام كه‌سـایه‌تی چه‌نێكیش گه‌وره و مه‌زن بكرێت و خۆی به فیرعه‌ون و نەمروود و . و خودێی گه‌ل بزانێت له‌به‌رده‌م بای ئه‌جه‌لدا هه‌رگیز ده‌ربازبوونی بۆنیه. نه‌گبه‌تی ئێمه‌ی كوردستانی ئا له‌مه‌دا خۆی ده‌بینێته‌وه، ئه‌م نه‌گبه‌تییه بؤته دیارده‌یه‌كی ڕۆشنبیریی باو و له‌ناو گشت به‌ره و چین و توێژه‌كانی كه‌ڵكدا.
به‌داخه‌وه تاكو ئێستا له‌نێو كورداندا كه‌سایه‌ییه‌كی وه‌ها دڵسۆز و خۆبه‌خت هه‌ڵنه‌كه‌وتووه كه له‌خۆی ببووریت و ڕێ له‌و جۆره ڕۆشنبیرییه بگرێت و هه‌وڵبدات بۆ بنبڕبوونی، مه‌ردانه و كردانه بڵێت كه نیشتمان و خزمه‌تكردنی له‌سه‌روو هه‌موو شتێكه‌وه‌یه.
هه‌رچی فه‌رهه‌نگێكی ئێمه هه‌یه هه‌ر هه‌مووی كاری تاكه كه‌سه و توانیویشیانه ئه‌و شاكاره‌ی لێبه‌رهه‌م بێنن، له‌وانه‌یش فه‌رهه‌نگی مه‌ردۆخ، گیوموكریانی، خاڵ، زه‌بیحی، هه‌ژار. به‌ڵام هه‌زاران مه‌خابن كه سـۆمای چاوانیان به خۆری كوردستان ده‌گه‌شایه‌وه، ده‌یان ڕه‌خنه‌گری ڕووخێنه‌ری له‌سه‌ر جاسووسه و پشتـقه‌ره‌وڵ ڕه‌شه‌زاخاو ده‌پرژاند و ده‌كه‌وتنه تیربارانكردن و قسه‌وقسه‌ڵۆكی قێزه‌ون كه مرۆڤ له باسكردنییاندا شه‌رم له خۆده‌كات، له‌كاتێكدا خۆیان ته‌نیا ده وشه‌ی ته‌واوی كوردیان پێ نییه و ناتوانن نیوه لاپه‌ڕه‌یه‌ك به شێوازه كوردییه‌كی ته‌واو بنووسن و هیچ شـێوه‌زارێكیتری كوردیش نازانێت. كاتی خۆی كه چاوی به‌شی یه‌كه‌می فه‌رهه‌نگی زه‌بیحی به ئاخێوه‌ری كورد گه‌شایه‌وه و ئه‌ده‌بی كوردیمانی ده‌وڵه‌مه‌ندتر كرد. كابرایه‌كی به‌ناو خۆبه‌كوردپه‌روه‌ر پێیوتم ده‌ته‌وێت من چاوی خۆم خه‌ساركه‌م له نووسینی كه‌سـێكدا كه سـیخوڕی به‌عس بوو (له‌كاتێكدا ئه‌و فه‌رهه‌نگه‌ی كه كه‌وته بازاڕه‌وه، پاش ماوه‌یه‌ك مه‌خابه‌رات هه‌ڵیانكوتایه سه‌ر ماڵه ڕه‌شوڕووته‌كه‌ی و ده‌سـتیان به‌سه‌ر هه‌موو به‌شه‌كانیــتری فه‌رهه‌نگه‌كه‌یدا گرت كه هه‌مووی ته‌واو بووبوو و ئاماده‌بوو بۆ چاپ، خۆیشـی تاكو ئێستا كه‌س نازانێت چۆن سـه‌رنگومیانكرد).
پاشـان وتم ئه‌ی بۆ هه‌ژار چێ ده‌ڵێیت، به‌هه‌مان شـێوه وتی ئه‌ویش پیاوی شـا بوو.
من بۆ هیچ شتێك ناڵێم، به‌ڵام ئه‌مه بیركردنه‌وه‌ی خۆ به‌خوێنده‌وارزانێك بێت كه من له‌و باوه‌ڕه‌دام خه‌ڵكه ساده زۆر له‌وانه ڕۆشنبیرتر و به ئاگاترن چونكه ڕه‌گی نیشتمانپه‌روه‌ری بێ غه‌لوغه‌ش له‌واندا زیاتره. ده‌بێت ئێمه ئیمانمان به‌وه هه‌بێت كه شێوه‌زاری ناوچه‌ی موكریان كه له نێویشـیدا ناوچه‌ی سـۆران فراوانتر و به تواناتره، هه‌ر كاتێك نووسینه‌كانی هێمن و هه‌ژار، حه‌سه‌نی قزڵچی، ئه‌وڵای حه‌سه‌ن زاده، جه‌لیلی گادانی یاخود هه‌ر گوڵده‌سته نووسه‌رێكی نوێیان ده‌خوێنیته‌وه هه‌سـتده‌كه‌یت كه زوانی كوردی چه‌نده به‌رفراوان و به تواناو به‌هێزه.
هه‌رچه‌نده من زوانه‌وان نیم و بگره به هیچ شـێوه‌یه‌ك توانایه‌كی وام نیه به‌سه‌ریدا به‌ڵام خۆم به شاگردێكی به‌وه‌فای نووسه‌ره به ئه‌مه‌ك و پاك و نیشتمانپه‌روه‌ره‌كان ده‌زانم، خزمه‌تكردنیشیان به ئه‌ركێكی سه‌رشانم ده‌زانم.
زوانـزانی و زوانناسی. له خۆیدا زانستێكی به‌ربڵاوی فره‌ڕه‌هه‌نده و شاره‌زاییه‌كی زۆر ته‌واوی ده‌وێت. ده‌بێت به كه‌شكۆڵێكه‌وه سه‌ر به هه‌موو شوێنێكدا بكات و بگه‌ڕێت تاكو وشه‌یه‌ك یاخود ڕه‌گه‌وشه‌یه‌كی به‌رچنگ ده‌كه‌وێت و ئه‌مجا گوڵبژێریان بكات و پێشكه‌ش به میلله‌تی بكات..كه‌چی به هه‌زاران داخه‌وه كه‌سانی ئاوا به‌م جۆره پێشوازییان لێده‌كه‌ن.
به‌داخه‌وه ئێستا وای لێهاتوه كه‌س نه‌توانێت باس له شێوه‌ی نووسین وه‌یا هه‌ڵبژاردنی ئه‌لف و بێ بكات. هه‌ر خێرا ده‌یان كه‌سی پشتقه‌ره‌وڵ تانه‌ی ئه‌وه‌ت لێده‌گرێت كه ناوچه‌گه‌ریت یاخود سه‌ر به فڵان ده‌سته و حیزبیت و…به‌مه به‌جۆرێك ده‌تڕووخێنن كه هه‌رگیز سه‌ر ده‌رنه‌كه‌یت له‌ژێر داروپه‌ردووی چه‌ند به‌ره‌كیدا. بۆیه دراوسێكانمان پێمان ده‌ڵێن كورد خوانێكیان نیه بۆ نووسین گه‌ر بشیان بێت هه‌ر خۆی له 200وشه نادات و ئه‌ویش هه‌ر باس له قسه‌ی توندوتیژی و كوشتنوبڕین ده‌كات. ئه‌وان ڕاست ده‌كه‌ن چونكه ده‌زانن ده‌ست و په‌نجه و ده‌ستكێشه‌كانیان چۆن به‌كارهێناوه بۆ جوڵاندنی ئه‌و قه‌ره‌قۆزه ئه‌كته‌رانه.
ده‌مه‌وێت كۆتایی به بابه‌ته‌كه بهێنم به شیعرێكی ڕه‌مزی مه‌لا مارف/ ڕه‌وانبه‌هه‌شت كه بۆ ستایشی شێخ موحه‌مه‌دی خاڵ/ی وتووه سه‌باره‌ت به ده‌رچوونی فه‌رهه‌نگی خاڵ، پیرۆز بایی و ده‌ستخۆشی له‌و ئه‌رك و كاره پیرۆزه‌ی ده‌كات کە بە هەماهەنگی کەسانی کوردی زانی وەک مامۆستا موحەمەد موستەفا کوردی و چەندینی دیکە و به‌م شێوازه به‌رز ده‌ینرخێنێت.
ئه‌ی كورده موژده بێ كه زمانت كرایه‌وه
خونچه‌ی ئومێدی گوڵشه‌نی شادیت گه‌شایه‌وه
ڕۆژی نه‌هاتی وه‌ك شه‌وی تاریك و نووته‌كت
ڕۆیشـت و سـوبحی ڕه‌وشه‌نی هاتت گه‌ڕایه‌وه
بۆ ئه‌و هه‌له‌ی كه هه‌وڵی هه‌میشه‌ت ئه‌دا، ئه‌وا
هه‌ڵكه‌وت و كه‌وته به‌رده‌س و ڕێت بۆ كـرایه‌وه
یه‌عنی كه‌وا له سایه‌ی فه‌رهه‌نگی خاڵه‌وه
ســه‌رچاوه وشـكه‌كانی زمانت ژیایه‌وه
كێت دیوه تاكو ئێسته له‌رێی خزمه‌تی گه‌لا
به‌م چه‌شنه به‌ركه‌وێت و وه‌ها بێته كایه‌وه
ئه‌مووت كه وه‌ك مه‌سیحه به‌یه‌ك ده‌م گه‌ر مه‌سیح
ڕۆحی به هۆزی مورده دڵی وا بدایه‌وه
ئه‌ی ئه‌و بلیمه‌ته‌ی كه به‌هۆی هه‌وڵی ئێوه‌وه
ئاڵای سـه‌رفرازی گه‌ل هه‌ڵكرایه‌وه
ئیعجازی شێخی خاڵه وه‌گه‌رنێ، چ نووسه‌رێ
زریه‌ی له نووكی خامه‌وه تك تك تكایه‌وه*
فه‌رهه‌نگی تۆ بوو ئێسته كه‌وابوو به‌هۆی ئه‌وه‌ی
له‌م كورده ده‌ركی مه‌خزه‌نی گه‌وهه‌ر كرایه‌وه
ڕۆیی ئه‌وه‌ی كه ئیكه له بازاڕی عاله‌ما
هه‌ر كورده بێ و بڵێن كه به‌بێ مایه مایه‌وه
ئیتر سه‌ری زمانی هه‌موو تیره‌یه‌كی كورد
شوكر و سوپاسی تۆیه به شاه و گه‌دایه‌وه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* زریه به مانای قامووس دێت واته ده‌ریایه‌كی له‌بن نه‌هاتووی وشه.
* تك تك لێره‌دا به مانای ڕیزبه‌ندی وشه‌كان ده‌گرێته‌وه .
