نەوزادى موهەندیس: سەرژمێرى گشتى دانیشتوان لە عێراقدا، ئەو تارماییەى هەموان لێیدەترسن!
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی
ئاشکرایە مێژووى چێکردنى سەرژمێرى گشتى دانیشتوان لە دونیادا کۆنە، ئەوەتا یەکەم سەرژمێرى لە بەریتانیا لە ساڵى 1066 و لە ئەمریکا لە ساڵى 1790 و لە فەڕەنسا لەساڵى 1836 و لە بەلچیکا لەساڵى 1846 و لە یابان لەساڵى 1861 و لە ئەڵمانیا لەساڵى 1871 و لە هندستان لەساڵى 1881 و لە ڕوسیا لە ساڵى 1897 دا ئەنجامدراون. ئاشکراشە ئەو وڵاتانە وڵاتانى گەشەکردوو و پێشکەوتوون. جا پڕۆسەى سەرژمێرى گشتى دانیشتوان لە وڵاتانێکدا بەهەردوو سیستەمى حوکمڕانى دیموکراسى و تاکڕەویدا،بۆتە کەلتور و کارێکى باو کە بە 5 یان10 ساڵ جارێک سەرژمێرى دانیشتوان ئەنجام دەدەن و ئیدى ئەم نەریتە گوازراوەتەوە بۆ وڵاتانى دونیاى سێهەم و تازەپێگەیشتوش، کە لەسەر ڕێگاى گەشەکردن و بەئاڕاستەى پێشکەوتن و ئاوەدانى و زیاتر بوژاندنەوەى ژێرخانى ئابورى و کۆمەڵایەتى هەنگاو دەنێن و، گەرەکیانە چەندى بتوانن بە پلانى زانستى و بەفۆڕمێکى نوێگەراییەوە گەر وەک چاولێکەرى وڵاتانى پێشکەوتوش بێت، ئەمانیش سەرژمێرى دانیشتوانى خۆیان بکەن.
بۆیە کار و پڕۆسەى سەرژمێریکردنى دانیشتوان بەشێوەیەکى بەردەوامى بۆتە کارێکى لەپێشینە و زۆر پێویست لەسەر حکومەتەکان، کە ئاشکراشە ئەم پڕۆسەیە تەواو زانستى و بەمەبەستى کۆکردنەوەى زانیارى ودواتر لێکۆڵینەوە و شیکردنەوەى هەموو ئەو زانیاریانەیە و لەئەنجامیشدا پلان دانانە بۆ ئایندە لەچوارچێوەى پلانى 5 ساڵى یان 10ساڵى و زیاتریشدا بۆ سەرجەم بوار و کەرتەکانى گەشەکردنى وڵات.
بۆیە گرنگى ئەم پڕۆسەیە لەوەدایە کە بەرچاوڕوونى دەداتە لێپرسراوانى حکومەت دەربارەى تەواوى ژیان و گوزەران و ژمارە و قەوارە وتوانا و داهات و خەرجى وڵات و کۆمەڵگاو ئیدى لەسەر بنەماى ئەو زانیاریانە کە تاڕادەیەکى زۆر نزیکن لە ڕاستى و واقعیەوە چونکە بەپراکتیکى و لەسەر زەمینەى واقع هەموو پرسیارەکان وەڵامى تەواویان دەستدەکەوێت لەزارى کەسەکان خۆیانەوە.هەربۆیەش پڕۆسەى ئامار و کۆکردنەوەى داتا و زانیاریەکان لەئێستادا بونەتە زەرورەتێکى گەورە بۆ دانانى پلانى ئابورى و ئەمنى و کۆمەڵایەتى و تەنانەت سیاسیش.
بۆخۆى پڕۆسەى سەرژمێریکردن پڕۆسەیەکە کە نیەت و خواستى ئابورى لە پشتەوەیە بە پلەى یەکەم نەک سیاسى، بەڵام لەزۆر وڵاتدا بەتایبەتیش تاکڕەوەکان یان ئەو حومڕانیانەى لەلایەن کەمینەیەکەوە بەڕێوەدەبرێن یان ئاین و ئاینزایەکى دیاریکراوەوە ڕابەرایەتیدەکرێن. پڕۆسەى سەرژمێرى قەتیس و بچوک دەکەنەوە لە جوغزى سیاسیدا و بۆ مەرام و خواستى سیاسى و بەرژەوەندى نەتەوەیى یان ئاینى و مەزهەبى خۆیان بەکاریدێنن و زۆر جاران لەو پێناوەشدا دەکەونە شاردنەوەى زانیاریە ڕاست و دروستەکان و کارى ساختەکاریش ئەنجام دەدەن بۆ زاڵکردن یان زیادکردن یان پیشاندانى ناواقعى بۆ بون و قەوارەکانى خۆیان وەک لەهەموو سەرژمێریەکانى سەردەمەکانى پاشایەتى و کۆماریدا لە عێراقدا ڕوویانداوە کە لەماوەى 76 ساڵى تەمەنى دەوڵەتى عێراقیدا لە 1921 وە تا 1997 تەنها 8 سەرژمێرى گشتى ئەنجامدراوە لەساڵانى (1927 و1934 و 1947 و 1957 و 1965 و 1977 و 1987 و 1997)دا.
بەمشێوەیە لەم وڵاتانەى ڕۆژهەڵات بەگشتى و ئەوانەى حوکمڕانیەکى شمولى و توتالیتارى و نەتەوەیى و ئاینى و مەزهەبى بەڕێوەیان دەبات بۆتە پڕۆسەیەکى ترسهێنەر وتارماییەکى تۆقێنەر و هەموان لە ئەنجامەکانى دەترسن. گەر بە بەرژەوەندى بون و قەوارە و دەسەڵات و هێزى خۆیان نەشکایەوە.بۆیە زۆرجاران بەمەبەست ئەم پڕۆسە گرنگە دوادەخەن یان هەر نایکەن وپەکیدەخەن یانیش گەر سازیان کرد بە ناتەواوى و نازانستى جێبەجێى دەکەن بە ترس و دڵەڕاوکێوە.
جا ئەم ڕاستیانەى لاى سەرەوە لە ئێستادا بۆ دەوڵت و حکومەتى عێراق بونەتە ڕاستیەکى حاشا هەڵنەگر، کە لەماوەى زیاد لە 23ساڵە سەرژمێرى گشتى لە عێراقدا نەکراوە واتە لەساڵى 1997 کە ژمارەى دانیشتوانى عێراق 19 ملیۆن کەس و هەرێمى کوردستانیش بە نزیکەیى 3 ملیۆن کەس بوون. و نزیکەى 33ساڵیشە لەهەرێمى کوردستاندا ئەنجامنەدراوە.بۆیە هەموو زانیارى و داتاکانى لەبەردەستا هیچیان نزیک نین لە ڕاستیەوە، بەڵکو هەموانیان لەچوارچێوەى گریمانەو و نزیکخستنەوە دەرناچن. لەئێستادا و دواى 16 ساڵ لە ڕووخاندنى ڕژێمى بەعسى صەدامى لە 2003وە حکومەتى عێراقى دواى دووجاران بڕیار بۆ چێکردنى ئەو پڕۆسەیە لەساڵانى 2007 و 2013دا نەیانتوانى ئەنجامیبدەن، بەڵام لەئێستادا خۆشبەختانە بڕیارى یەکلاکەرەوە دراوە کە لەمانگى تشرینى یەکەمى ساڵى 2020دا ئەو پڕۆسەیە جێبەجێبکرێت.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا هەموو پێکهاتە نەتەوەیى و ئاینى و مەزهەبیەکانى ناو عێراق دڵخۆشن بەو پڕۆسەیە یان هەموان بەترس و دڵەڕاوکێوە لێى دەڕوانن و بەکامى دڵ حەزناکەن جێبەجێبکرێت؟ ئایا ئەم هەموو ترس و دڵەڕاوکێیەیان بۆچى و لە پاى چیدایە؟
وەڵامى کورت و کرمانجى و بێ پێچ و پەنا ئەوەیە کە هەموان و هەریەکە بەبیانوى جیاوازەوە لەو پڕۆسەیە دەترسن، بەڵام بەناچاریش قبوڵیان کردوە سەرەڕاى تێبینى و سەرنجەکانیان.
ئاشکرایە لەدواى ساڵى 2003وە زۆرینەى شیعە مەزهەبى عەرەبى بونەتە دەسەڵاتدار لە عێراقدا و تەواوى جومگە و بڕگە گرنگەکانى بڕٍیاریان لەدەستدایە بەهۆى ئەوەى کە سەرۆکى حکومەت لەو پێکهاتەیەیە و هەموو توانا مادى و مرۆییەکانى لەبەردەستدایە و لەساڵانى ڕابووردوشدا کە دەیانتوانى ئەو پڕۆسەیە ئەنجامبدەن بەڵام لەڕوانگەى سیاسى و مەزهەبى خۆیانەوە چێیان نەدەکرد و دەترسان کە ژمارە و قەوارەى ڕاستەقینەى خۆیان دەربکەوێت لەبەرامبەر سونە مەزهەبەکان و کوردەکانداو بەپێچەوانەى ئەوەى کە بانگەشەى بونیان زیاد لە ڕێژەى 60% دانیشتوانى عێراق دەکەن بۆیە ئەمە ترسى شیعەکانە.
سونە عەرەبەکانیش هەمان بیانویان هەبوە و دەترسن کە لەئێستادا قەوارە و ژمارەى ڕاستەقینەى خۆیان بۆ دەربکەوێت لەبەرامبەر شیعە و کوردەکاندا.دواى 16 ساڵ لە کوشتن و بڕینێکى بێشومار، کە ڕووبەڕوى خۆیان و ناوچەکانیان بوەوە لەسەردەستى میلیشیا شیعەکان و داعش و تیرۆریستاندا.
کوردەکانیش هەروان و دەترسن لەوەى کە بە پێچەوانەى ئەوەى بانگەشەى 5 ملیۆن کەس دەکەن کەمتر بن و پشکیان لەبودجەى ساڵانەى دەوڵەتى عێراقدا لە 17% وە کەمببێتەوە بۆ کەمتر و زیانى مادى و داهاتیان بەربکەوێت. بەتایبەتیش کەمبونەوە و زانینى ژمارەى ڕاستەقینەى کورد لەناوچە دابڕێنراوەکان، کە مادەى 140ى دەستور دەیانگرێتەوە دەبێتە کارەسات بۆ کورد و ئایندەى ئەو ناوچانە کە لە هەقیقەتى مێژوو و جوگرافیادا کورد و کوردستانین،بەڵام کەمبونەوەى ژمارەى کورد بەهۆى پڕۆسەکانى تەعریب و ڕاگواستن و… هتد. وە لەکاتى ڕاپرسى بۆ گەڕاندنەوەى ئەو ناوچانە بۆسەر هەرێمى کوردستان کورد زۆر زیانى بەردەکەوێت. بۆیە کوردەکان مەترسیان لە ئەنجامى سەرژمێریەکە هەیە لەبەرامبەر سونە و شیعەى عەرەبدا..
کەمینەکانى تورکومان و مەسیحیەکان و ئەوانى تریش هەروان، چونکە هەموانیان خۆیان زۆر بەگەورەتر دادەنا. بەڵام ئەم سەرژمێریە گشتیە ڕووى ڕاستەقینەیان پیشان دەدات و چیدى ناتوانن بانگەشەى زیاد لە قەوارەى خۆیان بکەن.جا لە کاتى چێکردن و سەرخستنى ئەم پڕۆسەى گشتى سەرژمێریەدا هەموان قەوارە و هێز و توانا و ژمارەى ڕاستەقینە و سیماو ناوەڕۆکى خۆیان بۆ دەردەکەوێت،گەر فێڵ و ساختەکارى و گۆڕان لە ئەنجامەکان و زانیاریەکاندا نەکرێت بە بەرژەوەندى پێکهاتەیەکى دیاریکراو. ئەم سەرژمێریە زۆر گرنگە چونکە دواى 23 ساڵ دێت لە ئەنجامنەدانى لە دەوڵەتى عێراقیدا و بۆ 10 ساڵى ئایندە دەبێتە دۆکۆمێنتێکى گرنگ و بنەماى کارکردن و پلاندانان بۆ ئایندە لەهەموو بوارەکاندا.
بۆیە لەگەڵ هەموو ئەو ترسە بێبنەمایانەى هەموان، ئەم پڕۆسەیە گرنگ و زۆر پێویستە،بۆ وڵاتێکى وەکو عێراق بە هەرێمى کوردستانیشەوە چونکە تازە بەتازە لەسەر سکە و ڕێگا و بە ئاڕاستەى گەشەو پێشکەوتنى زیاتر و نوێدان دواى ئەو هەموو جەنگ و ماڵوێرانیەى سەردەمەکانى پێشوترى دەسەڵاتدارانى بەغداد و دواى پڕۆسەى ڕزگارکردن و جەنگى دژ بەداعش و تیرۆریستان.
بۆیە گرنگە کە هەموان هەوڵى سەرخستنى بدەن نەک ڕێگرى بخەنە بەردەم و هەوڵى تێکدان و ساختەکارى تیادا بدەن بۆ بەرژەوەندى خۆیان. چونکە لەکۆتایدا ئەوەى زیانى بەردەکەوێت تەنها وڵات و کۆمەڵگایە بۆ ئایندە و ئێستا بەهەموو حیزب و سەرکردە و پێکهاتەکانەوە نەک پێکهاتەیەکى دیاریکراو. بۆیە پڕۆسەکە هێندەى هیوابەخش و بەسوودە نیوهێندە مایەى ترس و دڵەڕاوکێ و نیگەرانى نیە، گەر هەموان بیانەوێت عێراق و کۆمەڵگاى عێراقى بەهەرێمى کوردستانیشەوە لەم بازنە بۆش و خولاوە بێناوەڕۆکەى هەژارى و دواکەوتوویى و نەخۆشى و نەخوێندوارى ڕزگاربکەن.
ئاشکراشە ئەم پڕۆسە گرنگە پێویستى بە کەشوهەوایەکى ئارام و سەقامگیر هەیە،نەک وەک ئێستا وماوەى 6 ڕۆژە تەواوى عێراق جگە لەهەرێمى کوردستان کەوتۆتە گێژاوى خۆپیشاندان و ناڕەزاییەکانى هاوڵاتیانەوە و بارێکى ئەمنى ناجێگیرى لێدروستبوە، گەر دۆخەکە بەم شێوەیە بەردەوام بێت ئەوا چاوەڕوان ناکرێت کە پڕۆسەیەکى هەڵبژاردنى سەرکەوتوو ئەنجامبدرێت. ئەمەش بەزیان دەگەڕێتەوە بۆ سەر تەواوى عێراق بەهەرێمى کوردستانیشەوە و کێشە و ململانێ ناڕەواکانیش لەسەر بودجە و داهات و خەرجیەکانیش بەردەوام دەبێت.
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی