مەحمود رەزا ئەمین: بزوتنەوەی گۆڕان و مافە دیمۆکراسی‌یەکانی خەڵک.
بە گوێرەی وتاری سەرۆکارانی بزوتنەوەی گۆڕان، کۆڵەکەی بەشداریکردنی بزوتنەوەی گۆڕان لە کابینەی نۆ دا، بریتی‌یە لە چاکسازی.
قانونی ژمارە 2ی ساڵی 2020، کە لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە 15ی رۆژی 16ی 1ی 2020 دا تەشریع کرا، ناونیشانەکەی بریتی‌یە لە (یاسای چاکسازی لە موچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەکان و خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان- عیراق).
ئەم قانونە، بە ناونیشانەکەی و بە مەتنیشیەوە دیارە کە بە تەنیا باسی چاکسازی لە سێکتەری داراییا ئەکا. بەڵام قەیرانی هەرێمی کوردستان زۆر قوڵترە لەوەی بە تەنیا لە قەیرانی داراییا کورت بکرێتەوە.
هەرێم قەیرانی ئابوری و کۆمەڵایەتی و زانستی و دیمۆکراسی و حوکمڕانی و بێمتمانەیی زۆر قوڵی هەن، کە هەرکامیان بگری، خەتەری لە خەتەری قەیرانی دارایی کەمتر نیە. ئاخۆ گۆڕان بە تەمایە تاکەی لە ئاست باقی قەیرانەکانی ترا خۆی نوقمی بێدەنگی بکا؟
مافە دیمۆکراسی‌یەکان و سەرچاوە شەرعی‌یەکانی بزوتنەوەی گۆڕان:
بزوتنەوەی گۆڕان لە ماوەی تەمەنی 11 ساڵەی خۆیا، تەنیا کۆنفرانسێکی نیشتمانی کردوە. پرۆگرامی سیاسی و دەستوری ناوخۆی بزوتنەوەکە، دو بەڵگەنامەی زۆر گرنگی پەسندکراوی ئەو کۆنفرانسەن. هەتا ئەو رۆژەی کۆنفرەنسی دوەم ئەبەسترێ و دەسکاری ئەم دو بەڵگەنامەیە ئەکرێ، هەر لادانێ لە ناوەرۆکیان، ئەچێتە خانەی کفری سیاسی‌یەوە.
هەڵمەتەکانی هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان لە: هەڵبژاردنە ناوخۆیی‌یەکان و 3 خولی هەڵبژاردنی پارلەمانی کوردستان و 3 خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق و هەڵبژاردنێکی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستانا، پشتیان بە پرەنسیپە ئەساسی‌یەکانی پرۆگرامی سیاسی‌ی بزوتنەوەکە بەستوە، تەنانەت پێش پەسنداندنیشی لە کۆنفرەنسەکەی ساڵی 2013 دا. چونکە پێشتر وەکو رەشنوس لە بەردەستی سەرکردایەتی بزوتنەوەکەدا بوە هەتا ئەو رۆژەی لە کۆنفرەنسی نیشتمانی‌ی یەکەما پەسێنرا و بوە بەڵگەیەکی رەسمی بزوتنەوەکە.
لێرەوە بە شێوەی ئینتیقائی ئاوڕێک لە چەن رستە و بڕگەیەکی پرۆگرامە سیاسی‌یەکەی بزوتنەوەکەمان ئەدەمەوە، کە سەبارەت بە پتەوکردنی پایەکانی دیمۆکراسی تۆماری کردون:
پرۆگرامی سیاسی‌ی بزوتنەوەی گۆڕان، لە دیباجەی سەرباسی “ئامانجە نیشتمانی و دیمۆکراتی‌یەکان”دا نوسیوێتی:
“… بزوتنەوەی گۆڕان ئامانجی نیشتمانی لە ئامانجی دیمۆکراتی جیا ناکاتەوە. بنیاتنانی قەوارەی کوردستان لە بنیاتنانی قەوارە و کەسایەتی تاک جیا ناکاتەوە. دامەزراندنی هەرێمێکی بەهێز، کە بەرگەی هەڕەشە دەرەکی‌یەکان بگرێت، بە ئازادکردنی تاک و چەسپاندنی سیستمی دیمۆکراتی لە ناوخۆدا دەس پێ دەکات. چونکە نەتەوەی ئازاد بەرهەمی مرۆڤی ئازادە. تا بڕی هەستکردنی مرۆڤ بە ئازادی و دادپەروەری لە وڵاتەکەی خۆی‌دا زیاتر بێت، پەیکەرەی کۆمەڵایەتی و قەوارەی نیشتمانی بەهێزترە و توانای بەرەنگاربونەوەی زیاتر دەبێت…”(١)
هەروەها ئەڵێ:
“… هاووڵاتیانی کوردستان سەر بە هەر ناوچە و خێڵ و پێکهاتە و بنەماڵەیەک بن، لە هەر تەمەنێک‌دا بن و سەر بە هەر رەگەزێک بن، هەڵگری هەر فیکر و عەقیدەیەک بن، خاوەنی هەر پێگەیەکی کۆمەڵایەتی و ئابوری و هەر پێشینەیەکی سیاسی بن، لە بەردەم یاسا و لە بەجێهێنانی ئەرک و زامنکردنی مافەکانیان‌دا یەکسانن…”( 2 )
هەمان سەرچاوە، لە ژێر سەرباسی “بەدیهێنانی ئامانجە دیمۆکراتی‌یەکان لە رێگای:”دا، 13 رێگەی ژماردوە، من تەنیا 3 دانەیان را ئەگوێزم:
“پاراستنی ئازادی و مافە سیاسی و مەدەنی‌یەکان، ماف و ئازادی‌یە تاکەکەسی‌یەکان، ئازادی‌ی نیشتەجێبون، ئازادی‌ی ویژدان و را دەربڕین و بیروباوەڕ.
“پەرەدان بە فەرهەنگی بەرهەڵستکاری‌ی مەدەنی، ئۆپۆزسیۆنی سیاسی و رۆشنبیری، رەخنەگرتن وەک مافێک کە دیوی دوەمی بەرپرسیارێتی‌یە.
“پابەندبون بە جاڕنامەی گەردونی‌ی مافەکانی مرۆڤ و رێگری لە هەر پێشێلکاری‌یەک دژی بەندەکانی”( 3 )
بەرنامەی هەڵبژاردنی لیستی 148ی بزوتنەوەی گۆڕان‌یش، بۆ هەڵبژاردنی پارلەمانی کوردستان، کە ئەم پارلەمان و حوکمەتەی ئێستای لێ بەرهەم هاتوە، لە ژێر سەرباسی “ئامانجە دیمۆکراتی‌یەکان” دا، 17 بڕگەی ریز کردوە. من بۆ ئەم بۆنەیە، تەنیا 3 دانەیان هەڵ ئەبژێرم، کە بەدوای یەکا بریتین لە بڕگەکانی 9 و 11 و 12:
“فراوانکردنی پانتایی ئازادی‌ی رادەربڕین و ئازادی‌ی میدیایی و رێزگرتن لە رای جیاواز.
“چاکسازیکردن لە سیستمی دادوەری‌ی هەرێمی کوردستان و دامەزراندنی دادگای دەستوری لە رێگەی هەموارکردن و دەرچواندنی ئەو یاسایانەی پێوەندی‌یان بەم دەسەڵاتەوە هەیە.
“سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی فەرمانگەی داواکاری گشتی بەو جۆرەی لە سیستمی دیمۆکراتی‌ی دنیای مەدەنی‌دا هەیە، بۆ بەرگریکردن لە مافی گشتی‌ی خەڵک لە ئاست پێشێلکاری و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتە سیاسی و کۆمەڵایەتی و کارگێڕی و حیزبی‌یەکان دا”(4)
بزوتنەوەی گۆڕان و پرەنسیپی مافی دیمۆکراسی لەم خولەی پارلەمان و حوکمەتا!
ئەو زەمان و زەمینەی بزوتنەوەی گۆڕانی تیا لە دایک بو، هەرێم و خەڵکی هەرێم کێشەی دارایی و موچەدواکەوتن و موچەبڕین‌یان نە بو، بەڵکو کێشەی خەڵک بریتی بو لە گەندەڵی و ناعەدالەتی و بەرتەسکبونی ماف و ئازادی‌یەکان. کەچی ئێستا کەسێک نە شارەزا بێ وا ئەزانێ تاکە کێشەی بزوتنەوەی گۆڕان لەناو ئەم دەسەڵاتە و لەگەڵ ئەم دەسەڵاتەیا، تەنیا کێشەی موچە و کەمکردنەوەی موچە و بڕینی موچەیە. ئەمە دەلالەت لە شتێ بکا، لەوەی ئەکا کە حیزبە دەسەڵاتخوازەکانی هەرێم باش توانیویانە پرەنسیپە ئەساسی‌یەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لە بیر سەرۆکارانی ئێستای بەرنەوە.
ئەوەی لای خەڵک دیار و رۆشنە، ئەوەیە کە زوڵم و ستەم و گەندەڵی و نادادی‌ی دەسەڵاتی کوردی لە سەرەتای دروستبونیەوە هەتا ئێستا، ساڵ لە دوای ساڵ و کابینە لە دوای کابینە زیادیان کردوە، تا گەیشتوە بە قۆناغێک کە ئیتر نە دەسەڵاتی کلیبتۆکراسی و ئۆلیگارشی توانای دابینکردنی سەرەتایی ترین مافی خەڵکی ماوە، کە موچەی مانگانەیە، وە نە زۆرینەی هەرە زۆری خەڵکی کوردستان، کە بێ پێوەنان لە سەروی 90% ئەبن، بچوکترین متمانەیان بە دەسەڵات و دامەزراوەکانی ماوە.
ئەم هەلومەرجە سەختەی ژیان ساڵانێکە پاڵی بە خەڵکەوە ناوە، ناچار ببن، بۆ هەر مافێکی سەرەتایی خۆیان، پەنا بەرن بۆ خۆپیشاندان و ناڕەزایی میدیایی، سا ئیتر ناڕەزایی بینراو و بیسراو و نوسراوی رەسمی و نیمچە رەسمی بێ، یاخود لە رێگەی سۆشیال میدیاوە.
لە ساڵانی رابردوا زۆربەی خۆپیشاندان و ناڕەزایی‌یە بەتاک و بەکۆمەڵەکان، لەو ناوچانەدا سەریان هەڵ ئەدا، کە لەژێر رکیف و هەژمونی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستانا بون. بەڵام خۆشبەختانە ماوەی ساڵێک زیاترە، وردە وردە خەریکە بتەنێتەوە بۆ ناوچە داخراو و قۆرخکراوەکانی پارتی‌یش.
جاران کە بزوتنەوەی گۆڕان لە ئۆپۆزسیۆنا بو، هەمو ناڕەزایەتی‌یەکی خەڵکی ئەقۆستەوە بۆ ئەوەی بە هەڵویستی سیاسی و هەڵمەتی میدیایی دەسەڵات ناچار بکا، بڕێ لە زوڵم و ستەمی خۆی دابەزێنێ. بەڵام گۆڕانی دوای قۆناغی کاک نەوشیروان بە تەواوی خەڵکی ناڕازی فەرامۆش کردوە و توانای لە خۆی بڕیوە قسەیەکی خێریان لەسەر بکا، یان هەڵوێستێکی مەبدەئی پیشانی دەسەڵات بدا و هەڕەشەیەک بکا.
پرەنسیپە دیمۆکراسی‌یەکانی گۆڕان، ئەوانەی لە دوتوێ‌ی نامیلکەی (پرۆگرامی سیاسی‌ی بزوتنەوەی گۆڕان”دا جێگەیان گرتوە، کە من لە بەشی سەرەوەی ئەم وتارەیا چەند بەند و پەرەگرافێکم لێ را گواستون، زۆر رۆشنن و تەئویل و تەفسیری تر هەڵناگرن. چونکە وشە و رستەی راستەخۆن و بە زمانێکی پاراویش نوسراون.
بۆیە لە سەرۆکارانی گۆڕان ئە پرسم:
وا نزیکەی 10 رۆژ بەسەر سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکانی زاخۆ و رانیە دا تێ پەڕی. ئەو بەشە لە خەڵک بۆ داواکردنی مافە سەرەتایی‌یەکانی خۆیان هات بونە سەر جادە. بەڵام هەردو دەسەڵاتی کلیپتۆکراسی و ئۆلیگارشی، هەر یەک لە ناوچەی نفوزی خۆی، بە دڕندانەترین شێوە پەلاماریان دان و سەرکوتیان کردن. بە ناقانونی‌یش دەیانیان لێ خزاندونەتە کونجی زیندانە رەشەکانیان. لە زاخۆ و دهۆک تا ئێستا دەوروبەری پەنجا کەس لە زیندانەکانی ئاسایشی پارتی و لە رانیەش ژمارەیەک لە زیندانەکانی ئاسایشی یەکێتی‌دا، زیندانن.
بۆ ئەم سەرکوتکردن و ناقانونیکردن و زیندانیکردنەی هەردو دەسەڵات، بزوتنەوەی گۆڕان چ کاردانەوەیەکی نیشان داوە؟:
فراکسیۆنی گۆڕان و ستافی حوکمەتەکەی بەیانێکی ناڕەزایی‌یان دەر کرد؟
لە سەر داوای فراکسیۆنی گۆڕان، دانیشتنێکی پارلەمان تەرخانکرا بۆ گفتوگۆکردنی ئەم نادادی‌یەی دەسەڵات؟
لە سەر داوای وەزیرەکانی گۆڕان، دانیشتنێکی حوکمەت تەرخان کرا بۆ گفتوگۆکردنی هۆکانی خۆپیشاندانەکان و دۆزینەوەی چارەسەرێکی بنەڕەتی بۆ کێشە موزمینەکانی خەڵک؟
ئاخۆ سەرۆکارانی گۆڕان بڕوایان بەوەیە مرۆڤی سەرکوتکراو و مافزەوتکرا و بتوانێ نیشتمان و نەتەوەی ئازاد بخولقێنێ و بپارێزێ؟
بڕوایان بەوەیە بەبێ بونی دەسەڵاتێکی قەزایی ئازا و سەربەخۆ و بێ باک لە هەڕەشەی دەسەڵات، خەڵک بتوانن مافەکانیان بهێننە دی و نیشتمانێک بۆ هەموان، نەک بۆ گروپێکی دیاریکراو، بێتە بون؟
ئێوە پێتان وایە کامیان بە ئازارترن، نە بونی موچە و پارە، یان زەوتکردنی ئازادی و پەرەپێدانی بەردەوامی گەندەڵی و بێدادی و ناعەدالەتی؟
ئاخۆ کورسی‌ی دەسەڵاتی گەندەڵ و زاڵم و نادادپەروەر ئەوە ئەهێنێ، پرەنسیپە بنچینەیی‌یەکانی بزوتنەوەکەی بۆ بخەنە ژێر پێ؟
ئێمە لە کۆنفرانسی یەکەما چەسپاندمان “نیشتمانی ئازاد، بە بێ مرۆڤی ئازاد نابێ و ناژی”، كەچی ئێوە کردتانین بە هاوبەشی دەسەڵاتێک کە گەورەترین خەتەر لە سەری، دروستبونی مرۆڤی ئازادە!
خەڵکی کوردستان پێش چاکسازی لە سێکتەری داراییا، پێویستیان بە چاکسازی‌یە لە ئەقڵی حوکمڕانە گەندەڵ و زاڵمەکانا… ئەوەش “پێویستی بە گۆڕینی ریشەیی سیستمی سیاسی‌یە. پێویستی بەنیشتمانیکردنی دەسەڵاتەکانی حکومەت و پەرلەمان و دادوەری‌یە، پێویستی بەنیشتمانیکردنی هێزە چەکدارەکان و دامودەزگاکانی ئاسایشە”(5)
تاکەی لەم خەوی غەفڵەتە خەبەرتان نابێتەوە؟
کاتێک کە بزوتنەوەکەتان ناشت؟
سەرچاوە:
1. پرۆگرامی سیاسی‌ی بزوتنەوەی گۆڕان، پەسندکراوی کۆنفرانسی نیشتمانی‌ی یەکەم، ٢٠١٣، چاپخانە؟، ل١٨
2. هـ. س. پ، ل١٩
3. هـ. س. پ، ل٢٥- ٢٦
4. بەرنامەی هەڵبژاردنی لیستی ١٤٨ی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنەکانی پارلەمانی کوردستان، ٢٠١٨، ل٧- ٨
5. س. ژ١، ل٢١
