رەزا شـوان: شیعـری هایکۆ بۆ منداڵان.
هایکۆ هونەرێکی شیعـری ساکار و کورت و ئاسان و کاریگەر و نایاب و زۆر کـۆنە لە شیعـری ژاپـۆنی دا، تا ئەو رادەیەی کە منـداڵانیش هـۆگـری بـوونە و لاسایی دەکەنەوە. هایکۆ شێوازێکی جیاوازە و ژانـرێکە لە ژانرەکانی شیعـری ژاپۆنی. هونەرێکی شیعری رەسەنی ژاپـۆنە. لە ژاپۆنـدا سەری هەڵـدا، رەگێکی مێـژوویی کـۆنی هـەیە و بۆ سەدان ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە. تا ئەمـڕۆش بایـەخی هـایکـۆ کـاڵ نەبـۆتەوە و لە ژاپـۆنـدا بـاوی هـەیە و گـرنگی پێـدەدەن. هـەر لە منـداڵیشەوە بە شـێوازێـکی ئاسان و سـووک منداڵەکانیان فـێری خوێندنـەوە و نووسینی هـایکۆی ساکـار دەکەن.
هایکۆ لە قۆناغی یەکەمیدا، لە سەدەی حەڤـدەمین دا. بە هەوڵی شاعـیری هایکۆنووسی بەناوبانگی ژاپـۆنی (ماتسـۆ باشـۆ: ١٦٤٤-١٦٩٤) گەشەی کـرد. بێ رکابەرێتی ماتسۆ بە مامۆستای یەکەمی ئەم هونەرە ناسراوە، یەکێکە لە بەناوبانگترین هایکۆنووسەکانی ژاپـۆن. رۆڵـێکی گـرنگی بینی لە بڵاوکردنەوە و لە بە باوکـردنی هـایکـۆ لە ژاپـۆن دا.
ماتسۆ، وازی لە مامۆسـتایی و لە ژیـانی خـۆشی شار هـێنا. وەکو شەیـدایـەکی هـایکـۆ، دێ بە دێ دەگـەڕا، بۆ وەرگـرتنی ئیلهـام بۆ هـۆنـراوە و بۆ هـایکـۆکـانی.
(ماتسۆ باشۆ)، شاعیر و وێنەکێش (یۆسا بوسۆن: ١٧١٦-١٧٨٤ )، (كوبایاشی ئیـسا: ١٧٦٢ -١٨٢٦)، (ماساوكـا شـیـكی : ١٨٦٧-١٩٠٢ ) کە چـوار مامۆسـتای گـەورە و ناسراوی زامـانی ژاپـۆنی بـوون، بە کۆڵـەکـەکـانی هـایکـۆی ژاپـۆنی دادەنـرێن.
لە ئێستادا شیعـری هـایکۆ لە هەمـوو جـیهانـدا تەشەنەی کردووە. بە دەیـان شاعـیر لە ئەمریکا و ئەوروپـا و ئەفـریقیا و ئاسیادا هـەن، کە چـاویان لە هـایکۆنووسانی ژاپـۆن کردوون، بە سەدان هـایکۆیـان نووسیون و دەنـووسن. بەڵکـو منـداڵانێکی زۆریـش لە قوتابخانە بنەڕەتییەکانی جیهاندا، لەبەر سووکی و ئاسانی، شیعـری هـایکـۆ دەنـووسن.
هایکۆی ژاپـۆنی هۆیەکیش بوو بۆ سەرهەڵـدانی (شیعـری وێنـەیی) کە بزووتنەوەیەکی شیعـری (ئینگـلۆ ـ ئەمریکی) بـوو، لە سەرەتای سەدەی بیستەمـدا باوی بوو. هەروەها هـایکۆ کارتێکـردنی لەسەر کـارە ئەدەبییەکـانی تـری رۆژئـاوا هەبـوو.
هـایکـۆ لە چی پێکهـاتـووە؟
هایکۆ بریتییە لە هۆنراوەیەکی زۆر کورت، تەنیا بەیتێکە، بە شێوە کلاسیکییەکەی لە سێ دێـڕە شیعـری بێ کـێش و بێ سـەروا و بێ ئـاواز پێکهاتـووە. مەگەر بە دەگـمەن دێـڕەکانی سەرواداربن. هایکـۆ لە (١٧) بـڕگە پێک هاتـووە. بە گوێـرەی ریـزبەنـدیی دێڕەکان (دێڕی یه‌كه‌م پێنج بڕگه، دێڕی دووه‌م حه‌وت بڕگه، دێڕی سێیه‌م پێنج بڕگه) واته (٥ بـڕگە، ٧ بـڕگە، ٥ بـڕگە) بە پێی زمـانی ژاپـۆنی.
بەڵام گەر هایکۆکانی ژاپـۆنی بۆ زمانەکـانی تر وەریان بگـێڕن، ژمارە بڕگەکان لە سێ دێـڕەکەدا وەکو خـۆیان نامـێنـنەوە، بـڕگەکـان کەمـتر یا زیاتـر دەکەن. بۆ نموونـە، ئەم هایکۆیەی ماتسۆ باشۆی ژاپۆنی، کە لە زمانی ئینگلیزییەوە وەرمان گێڕاوە بۆ کوردی:
گـۆلـێکی کـۆن
بە دەنـگی ئـاو
لە بـۆقـێکەوە کە نـوقـم دەبێ
ئەم ئایکۆیەش کە لە نووسینی ئایکۆنووسی ژاپـۆنی کوبایاشی ئیـسا یە:
بەفـر دەتـوێتـەوە
دێیـەکە لە ئـاوا نوقـم بـوو
لەگەڵ منـداڵەکـانـدا.
لە پێـشا بـەم جـۆرە شیعـرەیـان دەوت (هـۆكـۆ) بـه‌ڵام لە دواییـدا، شاعـیری ناسـراوی ژاپـۆنی ماساوکـا شـیکی گـۆڕی بە وشـەی (هـایكـۆ).
هـایکۆنووس لە میانەی چەنـد وتەیەکی ساکاردا، لە کات و شوێنی خۆیـدا، بە زمانێکی سادە و باو، هـایکۆ دادەڕێـژێ و گوزارشـت لە هەستی قـووڵی خـۆی دەکا. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، هەر وشەیەک لە وشەکانی سەنگ و مەبەستیان هەیە. بۆیە هـایکۆنووس بە وردی وشەکـانی هەڵـدەبـژێـرێ.
هایکۆ بە زۆری دەربارەی شتانێک دەنووسرێ، کە بە لای خوێنەرەوە زانـراوە و نامـۆ نین. وەکو ستایشی سروشت، خەسڵەتەکانی وەرزەکانی ساڵ، ئاژەڵان، باڵندەکان، دار و درەخت، گوڵ و گوڵـزار، بەفـر و بـا و باران، ئـاو،…هـتد. یا گوزارشتـێکی کوتوپـڕی و یەکسەری بێ بیرکردنەوە و بێ دواکەوتنە لە کارەسات و لە دیمەن و لە وێنەکانی ژیانی رۆژانەی مـرۆڤ دەکا، لە روانگەیەکی فەلسەفـەیی و جوانکارییەوە. بە زۆریش لە دوا دێـڕی هایکۆدا (دێڕی سێـیەم) تێبـینی و مەبەستی بابـەتـەکە بە دەستەوە دەدا.
ئێـوەی ئارەزوومەنـدی شیعـریش، دەتـوانن هـەوڵـبدەن و خۆتـان تـاقی بکەنـەوە و بە ئارەزووی خۆتان بابەتەکانتان هەڵبژێرن و هایکۆی تایبەتی خۆتان بنووسن، پێبەندیش مەبـن بە شـێواز و بە شـێوەی هـایکـۆی کلاسـیکی ژاپـوونی یەوە.
هـایـكـۆ بـۆ منـداڵان:
هایکۆ شایەنی گرنگـی پێدانە بۆ منداڵان، دەشی چـێژ و خۆشییەکی زۆریان پێبخەشێت. خوێندنی هـایکۆ لە قوتابخانە بنەڕەتییەکانـدا، هـانی قوتابیان دەدا، بۆ ئەوەی کە فـێری بـڕگە و وشـە ببن، لەبەر ئەوەش کە هـایکۆ هـۆنراوەیەکی کورت و ساکار و ئاسانە و وشەکانی بـاون و بابەتەکانیان نامـۆ نین بە لایانەوە، لێـیان وەرست نابـن و بە ئاسانی وەریان دەگـرن. دەکرێ مامۆستای زمـان لە قوتابخانەدا، کۆمەڵێک هایکـۆی جـیاوازی گونجا و بە پێی تەمەنی قوتابییەکانی، بۆ خوێندنەوە بە قوتابییەکانی بـدا و فـێریان بکا بە دەنگەوە بیان خوێننەوە. یارمەتی قوتابیان دەدەن بۆ بیرکردنەوە لە واتای هایکۆکان. دواییش مامۆستا داوایان لێـبکا کە خۆیان هـایکۆ دابنـێن. بۆ ئەم مەبەستەش وردبیـنی زۆری لێیان دەوێ تا بە ئاسانی فێری بڕگەکان ببن. باشترین چالاکیش بۆ هانـدان و بۆ بە ئاسانی فـێربوونی بڕگە (شێوازی چەپـڵەلـێدان)ه، كە لە کاتی خوێندنەوەی وشەکان،
بۆ هەر بڕگەیەک، یەک چەپـڵە لێـبدەن. بۆ نموونە: لەگەڵ خوێندنەوەی وشەی (کورد) کە لە یەک بـڕگە پێکهـاتووە، یەک چەپڵە لێبدەن. بۆ وشەی (نەورۆز) کە لە دوو بڕگە پێکهاتووە، دوو چەپـڵە لێـبدەن، بۆ (کوردستان) سێ چەپـڵە لێـبدەن،….هـتد.
دەکرێ مامۆستای زمـان، بابەتـێکیان بۆ هەڵبـژێـرێت، بۆ نموونە (تـۆڕی جاڵجاڵـۆکە) داوا لە قـوتابییەکانی بکات، بیر لەم بابـەتە بکەنـەوە و هایکۆیەک بنووسن، لەوانەیە کۆمەڵێک نووسین و بیـرۆکەی جـیاواز لە هـایکۆکانیانی قوتابییەکانی دا بخوێنێـتەوە.
پێویستە مامۆستا هـانی قوتابییەکانی بدات، کە هەموو هەستیـیەکانیان بەکاربهـێنن. بۆ نموونە گەر هایکۆکە لەسەر (به‌هـار) بـوو. داوایـان لێ بکات کە بیـر لە دیمەنەکـانی بەهـار بکەنەوە و هـایکۆ بنووسن، ئەو دەنگـانەی گوێیـان لێی دەبێ، وەک خوێنـدنی مـەلان، بۆنی گـوڵان، دیمەنی پەپـوولەی رەنگـاوڕەنگ، تام و چـێژی رێـواس، هەموو ئەو شتانەش کە دەتووانن دەستیان لێـبدەن و خۆشییان پێدەبەخـشن، لێرەدا هـەر پێـنج هەستییەکەی بەکارهـێنا. دوای ئەوە پێویستیان بە بیرکردنەوە هەیە لە هەڵبژاردنی ئەو وشانەی کە پێویستییان پێیان هەیە، بۆ گوزارشتکردن و بۆ نووسینی وشە و بڕگەکانی هـایکۆکانیان. دوای نووسین دووبـارە پێیانـدا بچـنەوە و هەڵـەکـانیان راست بکەنـەوە. ئەمەش دەبێتە سەرەتایەکی باش بۆ منداڵان، بۆ درێژەدان بە خوێندنەوە و بە نووسینی هـایکۆ و بۆ زیاتر پێشکەوتنیان. لە ئەمـڕۆدا، لە بەر ئاسانی و کورتی شێوازی هایکۆ لە زۆر لە قوتابخانەکاندا، وتنەوە و فێرکردنی هۆنراوە، بە شێوازی هایکۆ بووە بە باو. هـیچ دەستوورێکی دیاریکـراو و پێویست و پێـبەندبوونیش بۆ نووسینی هایکۆ نییە، تا ببنە تەگەرە لە رێی نووسینی هایکۆدا، ئەوەی هـایکۆنـووس دەیەوێ، گوزارشتکـردنە لە بیـرۆکە و لەو تێبینـییانەی کە لە هـۆشـیدان.
ئەمەش بەلای منداڵانەوە جێی سەرسوڕمانە دەربارەی هایکۆ، کە دەتوانن بە ئـازادی و بێ دوودڵی، بە وشـەی سـادە، گوزارشت لە بیرو بۆچوونیان بکەن و هایکۆ بنووسن.
کە داوای نووسینی شیعرێکی هایکۆ لە منداڵان دەکەین، بە زۆری بە سادەیی گوزارشت لە هەستی خۆیان دەکەن، دەربارەی ئەو شتانەی پێیان ئاشانا بوونە، وەکو: کەشوهەوا، ئـاژەڵانی مـاڵی، باڵـندەکـان، گـوڵان، دەشـت و چـیا، دار و دەوەن، هـاوڕێیـان، یـاری، وەرزەکـان، رۆژ و شەو، بەفـر و باران و ئاو، دایکان و باوکانیان، مامۆستاکانیانن، خوشکان و براکـانیان، یا هـەر بابەتـانێکی تـری لەم شـێوانـە.
دەکرێ دایکان و باوکان مامۆستاکان لە چالاکی خۆشدا، بەشداری بە منداڵەکانیان بکەن و ناوی لێبـنێن هەڵـمبێـنە”مـن کـێم؟” کە لە شێوەی مەتەڵـۆکە دایە. لەم چالاکییەدا داوا لە منداڵان دەکرێ، لە شێوازی هـایکۆدا قسەکانیان یا وەڵامەکانیان بنووسن. ئەمە سێ نموونـەی هـایکـۆی”مـن کـێـم؟”:
بـۆرێـکی خـەت زەردم
بـۆ هەمـوو گوڵـێـک دەفـڕم
هـەنگـویـن دروسـت دەکـەم
ئەم هـایکۆ ئاسانە کوردیـەش:
بـەرزم وەک چـنار
نـە گـیـام و نـە دار
مـزرم وەک هەنـار
هـایکۆیەکی تر بۆ منداڵان لە شێوازی مـن کـێم؟:
مـن لـە ئاسـامــانـم
هـەڵـدێـم و ئـاوا دەبـم
گـەرمی دەبـەخـشـم
دەکرێ هایکۆ بۆ منداڵان، کەسێتی بێت یا لە شێوەی نوکتە و جەڤەنگیدا دابڕێژرێت، بۆ چـێژ و خۆشی بەخـشـین و بـۆ ئەوەی منـداڵان بهـێنـنە خەنـدە و پێکـەنین. بۆ نمـوونە ئەم دوو هـایکۆ فـۆلکلۆرییە کوردییەمان بۆ منداڵان کە بۆ خۆشی و پێکـەنین وتراون:
هە دۆینە.. دۆینە.. دۆینـە
دۆینــــەی مــاڵـی مـەلایـە
پـڕی لـە ســـەلـکە گــایـە
* * *
هـەلاتــران و مـەلاتــران
دایـک و بـاوکی جـنـدۆکـان
دایکـم نـاردوومی بـۆ هـێـلکـان
هەنـدێ جاریش هایکـۆ گوزارشت لە سۆز و لە هەستەکانی نـاخی منـداڵان دەـکا، وەکو خۆشەویستی و دڵـڕاوکی و تەنـانەت ئـازاریـش.
پێویستە منداڵانی کوردمان فـێربکەین و هـانیان بدەین کە هـایکۆ بخوێننەوە و بنووسن، بە تایبەتیش ئـەو منداڵانـەی، کە هـۆگـری خوێنـدنـەوە ونـووسینی شیعـرن.
جۆرەکـانی هـایکۆی منـداڵان:
یەکەم: (هـایكـۆ بۆ منـداڵان): ئەو هایکۆیانەن کە شاعـیرانی هایکۆنووس بۆ منداڵانیان دەنووسن. کە پێویستە ساکار و کورتبن و بە زمانێکی ئاسان بە پێی قۆناغەکانی منداڵی بیـان نووسن، بابەتەکانیش نامۆ نەبن و لەژینگەی منداڵانەوە ئیلهـامیان لێوەرگرتووبن.
تا ئەمڕۆ لە کوردستان دا، مەگەر بە دەگمەن هـایکۆنووسێکی ناسراوی کوردمان هەبێ کە شیعری هـایکۆ بۆ منـداڵانی کوردمـان نووسیبـێت یا بنـووسێ.
ئەمانە دوو نموونەی هـایکۆن، لە هەڵبەستی هایکۆنـووسانی بیـانی بۆ منـداڵان:
یـاریی دووانـە
منـداڵ بـۆ منـداڵ دەدوێ
لـە ئـاوێنـەدا
* * *
جــەژنـی لەدایـکـبـوونـتــە
هـیچ شتـێکـم نیـیە بـۆتی بهـێـنـم
منـداڵان هـەمیـشە بێ پـارەن
دووەم: (هـایكـۆ لـه نـووسینی مـندڵان) ئـەو هـایکـۆیانـەن، خـودی منـداڵان خـۆیـان، دەیان نـووسن، سادەیی و راستگۆیی و ساکارییان پێوە دیارە. ئەمانەی خوارەوە چەند نموونـەیەکی هـایکـۆن، کە لە لایەن منـداڵانی ئەمریکـاوە نـووسـراون:
مـن تەنیـا منـداڵـم
حەزدەکەم لەگەڵ هـاوڕێکانـم یـاری بکـەم
خەنـدە بکـە و شـادبـە
* * *
خـۆمـان بە هــیوا نـاودەبـەیـن
داهـاتـوو لە دەسـتی ئـێـمە دایـە
خـوێنـدنیـش بـۆ باشـترە
* * *
دەبـیـنــم لـەنـاو بـەفــردا
ئـاسکەیـەکی بچکـۆلانــە
هەوڵدەدەم یارمەتی بـدەم
نووسینی: (تیم . ک)، (١٠) ساڵان ـ ئەمریکا.
کـیت لە تەمـەنی هەرزەکاریـدا شەش گـۆڵی تـۆمـارکرد
تـۆپی پێـیـەکە بەر سـتـوون کـەوت
ئایـا گـۆڵـێکی تـۆمـارکـرد؟
نووسینی: (كـاتی)، (٩) ساڵان ـ ئەمریکا.
گوڵـە سـوورەکە جـوانـە
هەروەها نەمـامە گوڵەکانیش ناسکـن
هەمـوو گوڵـێک جـوانـە
نووسینی: (ئیـڤـان)، (٩) ساڵان ـ ئەمریکا.
بەهـار سـاڵی جـارێـک
دێـت وەک نـەڕەی شـێر
لە دەرەوە وەک بـەرخ، بـاع
نووسینی: (شتان)، (١٣) ساڵان ـ ئەمریکا
ئـەسـتـێـرەکـان هـەڵهـاتـوون
دەدروشـێـنەوە و گـەشـدەبـن
تـا رۆژ هـەڵـــدێـت
نووسینی: (میـتیا . م ) ، (٩) ـ ئەمریکا.
بە سەدان هایکۆ هـەن، کە لە لایەن منـداڵانەوە نوسراون، یا بۆ منـداڵان نـووسراون.
زۆر لە منـداڵانی قـوتـابی، لە بۆنـە و لە رۆژە تایبـەتی و جـیهـانییەکانـدا، وەکو: یادی جـەژنی لەدایکـبوونی هـاوڕێکـانیان، رۆژی جـەژنی نـەورۆز، رۆژی جـەژنی دایکـان، رۆژی جەژنی مامۆستایان. لەسەر کارتی پیرۆزباییکردن لە هاوڕێکانیان، لە دایکانیان، لە مامۆستاکـانیـان، بە نـووسینی سێ دێـڕ هـایکـۆی جـوان پیـرۆزبـاییـان لێـدەکـەن.
(*) بـۆ نـووسینی ئـەم بابـەتـە، سـوودم لە چەنـدین سـایتی ئینگـلیزی وەرگـرتـووە.
