مەحمو رەزا ئەمین: بزوتنەوەی گۆڕان و بازاڕی ئازاد، تایبەتکردنی کەرتی کارەبا.
پێشەکی:
چەن رۆژێکە هەواڵی تایبەتکردنی کەرتی کارەبا تۆڕە کۆمەڵایەتی‌یەکانی داپۆشیوە. گۆیا “حوکمەت!” کەرتی کارەبا ئەدا بە “کەرتی تایبەت!” و لەناو کەرتی تایبەت‌یشا ناوی هەردو کۆمپانیای “کار” و “قەیوان” یەن کە هەردوکیان هی حیزب یا فیگەرەکانی حیزبن. یەکەمیان هی پارتی و دومیان هی یەکێتی یە کە، کەس نازانێ سەرچاوەی سەرمایەکانیان لە کوێوە هاتوە.
بۆ رەواندنەوەی هەر خراپ حاڵیبونێک، ئەبێ بڵێم کە، بە بێ “کەرتی تایبەتی ئازاد” و ئازادکردن و چالاککردن و رەخساندنی هەلومەرجی یەکسان و تەندروست بۆی، مەحاڵە ئابوری‌ی کوردستان بکەوێتە سەر سکەی دروست و لە قەیرانەکانی رزگاری ببێ. بەڵام ئەوەی لە کوردستان ئە گوزەرێ، کەرتی تایبەت نیە، بەڵکو ئابوری‌ی حیزبە، کە ئەشێ بیچوێنین بە ئابوری‌ی سەرمایەداری‌ی دەوڵەتی‌ی سەردەمی رژێمە سۆشیالیستی‌یەکانی سەدەی رابردو.
ساڵانێکی زۆرە دەسەڵاتی ئۆلیگارشی‌ی کوردی، وەکو هەمو کۆنسێپتەکانی تر، مانای ئابوری‌ی ئازاد یان ئابوری‌ی بازاڕیشی شێواندوە. ئەوەی ئێستا لە کوردستان ئەگوزەرێ ئابوری‌ی ئازاد نیە، بەڵکو ئابوری‌ی خزم و ئابوری‌ی قۆرخکاری‌ی پارتی و یەکێتی‌یە. ئەم دوە، هەر یەکەیان لە ناوچەی هەژمون و دەسەڵاتی خۆی، بەناوی بازاڕی ئازاد و کۆمپانیای کەرتی تایبەتەوە، تانوپۆی ئابوری حیزب و ئابوری‌ی خزم و خێزان‌یان داڕشتوە و جێگیر کردوە. بۆیە باسکرن لە تایبەتکردنی کەرتی کارەبا درۆیەکی گەلێک گەورەیە و راستی‌یەکە ئەوەیە کە کارەبا ئەکرێ بە مڵکی حیزب و بنەماڵە. وە ئەوەی لە کوردستان ئە گوزەرێ ئەوەیە کە، جیاوازی‌ی نێوان ئابوری‌ی هەرێم و ئابوری‌ی ئازاد، ئەرز و ئاسمانە.
ئابوری‌ی ئازاد چیە؟
ئابوری‌ی ئازاد کۆمەڵێ سیفەتی هەیە، وەکو:
یەکەم:
دامودەزگاکانی حوکمەت رۆڵیان سنوردارە. بۆیان نیە راستەوخۆ دەست لە کاروباری بازاڕ وەر دەن، بەڵکو چاودێری‌ی ئەکەن. رێگە لە قۆرخکاری ئەگرن و هەلی یەکسان بۆ سەرمایەدار و وەبەرهێنەکان ئەڕەخسێنن بۆ ململانێ‌ی ئازاد و کارکردنی ئازاد لە بازاڕەکان و کەرتە جیاجیاکانی ئابوری‌دا.
دوەم:
حوکمەت مڵکدار و سەرمایەدارەکان و سامانەکانیان لە ئیبتیزازی دەسەڵاتداران ئەپارێزێ و ئازادی‌یان بۆ فەراهەم ئەکا چ کاڵایەک بەرهەم ئەهێنن و چ خزمەتگوزاری‌یەک پێشکەش ئەکەن و دوایی لە بازاڕا بە گوێرەی میکانیزمی بازاڕ، چۆن کڕین و فرۆشتنی پێوە ئەکەن.
سێیەم:
نرخی کاڵا و شتومەک لە بازاڕا، قانونی (عرض) و (طلب) و کوالیتی دیاری ئەکەن.
چوارەم:
مۆنۆپۆڵکردن قەدەغەیە، رێگە پێ نەداروە. بەڵام کۆمپانیاکان لە نێوان خۆیانا بۆیان هەیە کێبڕکێ بکەن لەسەر دەسکەوتنی قازانجی زیاتر لە رێگەی خستنەبازاڕی کاڵای هەرزان و کوالێتی بەرز، بە رادەی پێویستی‌ی بازاڕ.
پێنجەم:
سەرچاوەی سەرمایەی سەرمایەدار و وەبەرهێنەکان دیار و زانیاری لەسەر کاڵا و بەرهەمەکان ئاشکرا و زانراون. بەرهەمهێن و کڕیار و بەکاربەر وەکو یەک زانیاریان ئەبێ لەسەر جۆری بەرهەم و ئەو خزمەتگوزاری‌یانەی کۆمپانیاکان بۆ بازاڕەکان فەراهەمیان ئەکەن. بە مانایەکی تر: پابەندبونی کۆمپانیاکان بە (پرەنسیپی رۆشنی: مبدأ الشفافیة) وە.
ئەی ئابوری‌ی خزم چیە؟
ئابوری‌ی خزم ئەو ئابوری‌یەیە کە هیچ سیفەتێ لە سیفەتەکانی ئابوری‌ی ئازادی تیا نیە، بە رواڵەت نە بێ. ئەو ئابوری‌یەیە کە حوکمڕانانی وڵات، لە رێگەی خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتەوە، قۆرخی ئەکەن: کۆمپانیاکان ئەبەن بۆ خۆیان یان ئەیاندەن بە واجیهەکانیان؛ ئەو کۆمپانیا و سەرمایەدارانەی ملکەچی بڕیار و بەرژەوەندی‌یەکانیان نابن، ئەیانخەن، مایەپوچیان ئەکەن؛ سامانی نیشتمانی نادادپەروەرانە بەش ئەکەن، بەشی هەرەزۆری ئەبەن بۆ خۆیان و دەسوپێوەنەکانیان و بەشێکی کەمی ئەدەن بە خەڵک؛ دەس لە بازاڕ وەر ئەدەن و بە گوێرەی بەرژەوەندی‌ی خۆیان هەڵی ئە سوڕینن؛ هەلی یەکسان بۆ ململانێ‌ی نێوان کۆمپانیاکانی حیزب و ئەهلی نا رەخسێنن؛ بە پلان سێکتەرە جیاوازەکانی ئابوری، بەو سامانەی لە خەڵکیان دزیوە، کۆنترۆڵ ئەکەن؛ وەکو مڵکی تایبەتی‌ی خۆیان مامەڵە لەگەڵ دامودەزگا و دامەزراوە گشتی‌یەکانی حوکمڕانیا ئەکەن.
بە کورتی و کرمانجی، ئابوری‌ی خزم، ئەو ئابوری‌یەیە کە دەیان ساڵە خێزانە ئۆلیگارشی‌یەکانی هەرێم پراکتیکی ئەکەن. سەرتاسەری بازاڕی کوردستان قۆرخکراوە بۆ پارتی و یەکێتی و چەن بنەماڵەیەکی سیاسی‌ی سەر بەم دو حیزبە. ئەگەر ریزپەڕێک‌یش هەبێ، ئەوا بە بێ (شەراکەتی بێ سەرمایە)ـی ئەم دو حیزبە یان فیگەرەکانیان، هیچ سەرمایەدار و وەبەرهێنێکی ناوخۆ، ناتوانێ لە بازاڕا بەرگە بگرێ و بمێنێتەوە.
ئەم دو حیزبە لە ساڵانی رابردوا توانیویانە بە کاوەخۆ کەرتەکانی: نەوت و غاز؛ گومرگەکان؛ فڕۆکەخانەکان؛ مۆبایل و ئینتەرنێت؛ خوێندن: پەروەردە و خوێندنی باڵا؛ تەندروستی: بە بازاڕی دەرمان و دامەزاروە تەندروستی‌یەکانەوە قۆرخ و کۆنترۆڵ بکەن، لە سود گەیاندن بە کۆمەڵ دوریان بخەنەوە و بیانخەنە خزمەتی خۆیان و حیزبەکانیانەوە.
ئەو کەرتانەی تا ئێستا قۆرخیان نە کرد بون: کارەبا، ئاو و رێگاوبا بون. وا بە رێگەوەن کارەباش “حیزبماڵی” و کۆنترۆڵ بکەن. ئەگەر باقی حیزبەکان هەر ئاوا بێکار و کاردانەوە و خەڵکەکە هەر ئاوا سڕ بن، بە دڵنیایی‌یەوە ماوەیەکی کە نۆرەی ئاو و رێگاوبان‌یش یەت، کۆمپانیاکانی حیزب و بنەماڵە ئەوان‌یش “حیزبماڵ” و “خێزانماڵ” ئەکەن.
ئەم دو حیزب و بنەماڵە ئۆلیگارشیانە، لە هەوڵەکانیانا بۆ قۆرخکردنی یەکجارەکی تەواوی سێکتەرەکانی ژیان و کەرتەکانی ئابوری، پشت بە قانون و نیزامی ئابوری نا بەستن، بەڵکو پشت بە “شەرعیەتی شۆڕشگێڕانە!”، “هێزی چەک”، “هێزی پارەی دزراوی میللەت”، “سیاسەت و دەسەڵاتی رەها”ـی خۆیان ئەبەستن.
ئەوەی یەک تۆز ئاوەزی بە دنیا و سیاسەت بشکێ، ئەزانێ کە خێزانە ئۆلیگارشی‌یەکانی هەرێم بە پلان ئیش بۆ ئەوە ئەکەن، تەوای دانیشتوانی هەرێم بکەنە کرێچی‌ی خۆیان بۆ ئەوەی، بە خەیاڵی خۆیان، بتوانن تا هەتایە رام و دەستەمۆیان کەن، نان و ئاو و ئازادیان بخەنە ناو دەستی خۆیان.
ئەمە سیاسەتێکی گەلێک خەتەر و جەهەنمی‌یە و ئەگەر هەمو حیزبەکانی دەرەوەی خێزانە ئۆلیگارشی‌یەکان و تەواوی چین و تۆێژەکانی کۆمەڵی کوردستان بەرامبەریان نەوەستین، چاکسازی‌ی سیاسی و ئابوری؛ دەساودەسی دیمۆکراتیانەی دەسەڵات؛ دادپەروەری‌ی کۆمەڵایەتی؛ سەروەری‌ی قانون و دەسەڵاتی قەزایی و ئابوری‌ی ئازاد، بێجگە لە کۆمەڵێ مەفاهیمی بەتاڵ، هیچ مانا و رۆڵێکیان بۆ نامێنێتەوە. هەرچەن ئێستاش بە تەنیا وەکو کۆنسێپت هەن، ئەگینا لەسەر ئەرزی واقع هیچ‌یان لە ژیانی خەڵکا و لە ممارەسەی رۆژانەی دەسەڵاتا، رەنگیان نە داوەتەوە.
رونکردنەوەکەی وەزارەتی کارەبا:
رۆژی یەک شەممە، ٤ی ١٠ی ٢٠٢٠ وەزارەتی کارەبای هەرێم رونکردنەوەیەکی لەسەر بەتایبەتکردنی کەرتی کارەبا بڵاو کردەوە. دڵنیایی داوە بە خەڵک کە وەزارەتی کارەبا خۆی چاودێری کۆمپانیاکان ئەکا، رێگا نادا نرخی کارەبا زیاد بکرێ و ٧٠% فەرمانبەرانی وەزارەتەکەی ئەبنە موچەخۆری کۆمپانیاکان و… هتد.
بەڵام لەبەر رۆشنایی ئەوەی لەگەڵ ئەم دەسەڵاتە دەیان ساڵە ئەزمونی ئەکەین، ئەم رونکردنەوەیە تەنیا بۆ هێورکردنەوەی خەڵکە بە شێوەیەکی کاتی، ئەگینا بە خشکەیی ئەم وەزارەتە و ژێرخانەکەی و داهاتەکەی ئەبنە مڵکی کۆمپانیاکانی حیزب. بۆ سەلماندنی راستی‌ی ئەم بۆچونەم، ئەم چەن نمونەیە بیری خەڵک و حیزبەکانی تر ئە خەمەوە:
نمونەی یەکەم:
بە گوێرەی مادەی ١١١ی دەستوری عیراق نەوت و غاز مڵکی گەلن. لە هەرێم وەزارەتی سامانەسروشتی‌یەکان سەرپەرشتی ئەم دو سامانە ئەکا. بەڵام داهاتی ئەم دو سامانە لەباتی ئەوەی بۆ گەل بێ، زۆرینەی هەرەزۆری بۆ حیزب و کۆمپانیاکانی حیزبە. نە “حوکمەت!” و نە حیزبەکانی ناو حوکمەت و دەرەوەی حوکمەت ئاگاداری وردەکاری‌ی داهات و خەرجیەکانی نین و حیزب، بەتایبەتی پارتی، وەکو مڵکی تاپۆی رەشی خۆی، مامەڵە بەم وەزارەتەوە ئەکا.
نمونەی دوەم:
حوکمەتی عیراق ٧٥% پاڵاوگەی کەڵەکی تەواو کرد. دوایی تەسلیمی هەرێمی کرد بۆ ئەوەی باقیەکەی تەواو بکا و ببێ بە مڵکی خەڵکی کوردستان. بەڵام بە خشکەیی و کاوەخۆ ئەم پاڵاوگەیە کرا بە مڵکی کۆمپانیای کار، نە پارلەمان و نە حیزب و نە کەس قسەیەکیان نە کرد!
نمونەی سێیەم:
حوکمەتی عیراق ٧٥% پاڵاوگەی بازیانی تەواو کرد. دوایی رادەستی هەرێمی کرد بۆ ئەوەی باقیەکەی تەواو بکا و ببێ بە مڵکی خەڵکی کوردستان. بەڵام بە خشکەیی و کاوەخۆ ئەم پاڵاوگەیە کرا بە مڵکی کۆمپانیای قەیوان، نە پارلەمان و نە حیزب و نە کەس قسەیەکیان نە کرد!
نمونەی چوارەم:
بۆری‌ی گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهان، بە پارەی میللەت دروست کرا. پاشان بە بێ دەنگی و بە قودرەتی قادر خرایە سەر ناوی کۆمپانیای کار و کۆمپانیای رۆزنەفتی روسی، نە پەرلەمان و نە حیزب و نە کەس قسەیەکیان نە کرد!
ئەو نمونانەی سەرەوە ئەی سەلمێنن، ئەو رونکردنەوەیە بۆ ئەوەیە ماوەیەک خەڵک بخافڵێنن. ئەگینا بە دڵنیایی‌یەوە کەی بە تەواوی کەرتی کارەبایان قۆرخ کرد، ئەو کاتە ئەکەونە روتانەوەی گیرفانی خەڵکی کوردستان و بەکارهێنەرانی کارەباکەیان و تەفروتوناکردنی ئەو کارمەندانەی کوڕ و کچی حیزب نین.
بردنی کەرتی کارەبا و کردنی بە مڵکی کۆمپانیاکانی حیزب، چەن ساڵێک بو پارتی خست بویە سەر ئاگرێکی کز و ئێستا پێگەیشتوە. بە ناچاری‌یش یەکێتی ئەکا بە شەریک، ئەگینا بۆی قوت بچوایە، بە تەنیا قوتی ئەدا.
ئەوەی لێ‌ی دڵنیام ئەوەیە کە حیزب کەرتی کارەباش بە تەواوی قۆرخ ئەکا و ئەی کا بە سەرچاوەیەکی تری داهاتی ناشەرعی بۆ خۆی. بەڵام ئەوەی جارێ مەعلوم نیە ئەوەیە، ئاخۆ حیزب ژێرخانی کەرتی کارەبا، کە بایی دەیان ملیار دۆلار ئەبێ، وەکو هی پاڵاوگەکان و بۆری‌ی نەوتەکە بە خۆڕایی یان بە نرخی تەپاڵە ئەکا بە مڵکی خۆی، یاخود بە نرخی بازاڕ لە “حوکمەت!”ـی ئە کڕێتەوە؟
بزوتنەوەی گۆڕان و بازاڕی ئازاد:
بزوتنەوەی گۆڕان لە دو بەڵگەنامەی خۆیا (پرۆگرامی سیاسی‌ی بزوتنەوەی گۆڕان)(١) و (بەرنامەی هەڵبژاردنە گشتی‌یەکان)(٢)، روئیای خۆی بۆ ئابوری‌ی هەرێمی کوردستان خستۆتە رو.
لێرەدا بە پێویستی ئەزانم (٥) بڕگە لە (١٦) بڕگەی بەرنامەی هەڵبژاردنی لیستی ژمارە ١٤٨ی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ی پارلەمانی کوردستان، کە لە ژێر سەردێڕی “تەوەری دوەم/ یەکەم، ئامانجە ئابوری‌یەکان: لە سەر ئاستی بازاڕ و سەرمایەگوزاری و کەرتی تایبەت” دا ریز کراون، بیری سەرۆکارانی بزوتنەوەکە بخەمەوە:
“بڕگەی (٥):
فراوانکردن و ئازادکردنی کەرتی تایبەت لە ژێر چاودێری یاسا، رێگری لە هەر پاوانکاری‌یەکی بازاڕ و پرۆژەکان لە لایەن کەس و لایەنە دەسەڵاتدارەکانەوە.
بڕگەی (٨):
پەیڕەوکردنی ئەو پرەنسیپەی کە حکومەت و دەسەڵاتی سیاسی لایەن و شەریک نین لە بازاڕ دا. حوکمەت بۆی هەیە چاودێری‌ی بازاڕ بکا بۆ پاراستنی کوالێتی شمەک و ئاسایشی ئابوری بۆ راگرتنی هاوسەنگی و رێگری لە پاوانکاری.
بڕگەی (١٣):
هاندانی سەرمایەگوزاری‌ی ناوخۆیی بە شێوەیەکی دادپەروەرانە و رێگرتن لەوەی حیزب و کۆمپانیای ئیحتیکاری پرۆژە ستراتیجی‌یەکان بۆ بەرژەوەندی خۆیان قۆرخ بکەن، یان لە جێ‌یەکی دیاریکراو دا چڕیان بکەنەوە.
بڕگەی (١٥):
لە چوارچێوەی سیستمی بازاڕی ئازاد و پشتیوانیکردن لە کەرتی تایبەت، هەمو تاکێک مافی سەرمایەگوزاری و گەشەپێدانی سەرمایەی هەبێ، بە مەرجێک ناکۆک نە بێ لەگەڵ بەرژەوەندی‌ی گشتی دا. هاوکات چاودێریکردنی بازاڕ و رێگریکردن لە قۆرخکاری و زیادکردنی نرخ لە کاتی هەر بۆنە و پێشهات و روداوێک دا.
بڕگەی (١٦):
کەمکردنەوەی بیرۆکراسی لە بەردەم کەرتی تایبەت دا بۆ کردنەوەی بیزنس و ئاسانکاری تەواو بۆ پێدانی ئیجازەی کارکردن بە فەرمانبەرانی کۆمپانیاکان”.
ئەوەی لە رابردوا روی داوە و ئێستا لە تایبەتکردنی کەرتی کارەبایا رو ئەدا، تەواو پێچەوانەی ئەو (٥) بڕگەیەی بەرنامەی هەڵبژاردن و پرۆگرامی سیاسی‌ی بزوتنەوەی گۆڕانە. بۆیە ئەمەوێ بپرسم:
ئاخۆ بزوتنەوەی گۆڕان رازیە بەم سیناریۆیەی پارتی و یەکێتی و ئەمجارەش بێدەنگی هەڵەبژێرێ و رێگە ئەدا بە ئیسراحەت ئەم پاروە چەورە قوت بدەن؟
یان هەڵوێستێک ئەنوێنێ و ناڕەزایی پیشان ئەدا و خۆی لەم هەڵە مێژویی‌یە بێبەری ئەکا؟
ئەگەر بێدەنگ و بێ هەڵوێست بێ، مانای وایە پێچەوانەی ویستی دەنگدەرانی و پرۆگرامی سیاسی‌ی خۆی رەفتار ئەکا. چونکە ئەمەی رو ئەدا بەتایبەتکردنی کەرتی کارەبا نیە، بەڵکو شاباشکردنی وەزارەتی کارەبا و ژێرخانەکەیەتی، بە کۆمپانیاکانی حیزب.
ئومێد ئەکەم سەرۆکارانی بزوتنەوەکە نەچنە ژێر باری ئەم هەڵە کوشندەیە و رازی نەبن بزوتنەوەکەمان ببێ بە کۆمبارسی دەسەڵاتی ئۆلیگارشی‌ی هەرێم و یارمەتیدانی، بۆ قوڵتر داکوتینی رەگی، لە ناو زەمینی کوردستانا.
سەرچاوە:
١. بڕوانە: پرۆگرامی سیاسی‌ی بزوتنەوەی گۆڕان، پەسندکراوی کۆنگرەی نیشتمانی‌ی یەکەم، ٢٠١٣، ل٣١- ٤٣
٢. بڕوانە: بەرنامەی هەڵبژاردنی لیستی گۆڕان ژ١٤٨ بۆ پارلەمانی کوردستان، ٢٠١٨، ل١٠- ١٣
