مەحمود ڕەزا ئەمین: بزوتنەوەی گۆڕان لە نێوان دەسەڵاتخوازی و ئەڵتەرناتیفی دەسەڵات‌دا/ئەڵقەی دووەم- بەشی یەکەم.
تێبینی: ئەم ئەڵقەیە زۆر درێژە، لەبەر ئەوە ئەیکەم بە 3 بەش.
ڕێچکەی یەکەم
بۆچی لەناو حوکمەت و لە رێگەی حوکمەتەوە، سیستمی حوکمڕانی نا گۆڕێ؟
جارێ وەڵامی پرسیاری ناونیشانەکە ئەدەمەوە. مەبەستمە دوایی وەڵامی ئەم پرسیارەش بدەمەوە:
بۆچی نەوشیروان مستەفا رازی بو بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری کابینەی هەشت بکا؟
چونکە پێشبینی ئەکەم دەسەڵاتخوازنی ناو بزوتنەوەی گۆڕان بپرسن: ئەی بۆچی کاک نەوشیروان بەشداری کابینەی 8ی کرد؟
بە چونە ناو حوکمەت ئەم سیستمە ناگۆڕێ، چونکە:
1- سیستمەکە نا دیمۆکراسی‌‌یە:
گۆڕین لە ناوەوە، بە بەشداریکردن لە حوکمەتا و لە رێگەی حوکمەتەوە، بە تەنیا لە سایەی رژێمی دیمۆکراتیا یەتە دی.
لە سایەی رژێمی نادیمۆکراتیا، تەنیا لە یەک حاڵەتا ئەگەری خۆ نوێکردنەوە و چاککردنی سیستمی سیاسی هەیە:
ئەگەر حوکمڕانە گەندەڵ و نا دیمۆکراتی‌یەکان ئازاری ویژدان بچێژن. بە خۆیانا بچنەوە و تۆبە بکەن. داوا لە گەل بکەن لێ‌یان خۆش بێ و هەمو یا بڕێ لەوەی فەرهودیان کردوە بگەڕێننەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت و بەکردەوە بکەونە چاکسازی. کە رۆڵیان تەواو بو، وەکو ئۆمەتی محەمەد خانەنشین ببن و خەریکی ژیانی تایبەتی خۆیان بن.
ئاخۆ حوکمڕانەکانی هەرێم ئەوەیان لێ را ئەبینرێ؟
ئاماژەی پێچەوانە ئەوەنە زۆرن لەبن نایەن. بەڵام بەقەدەر مسقاڵە زەڕڕەیەک هۆشی وا بەرپرسیارانە لە کەلـلەی حوکمڕانەکانی هەرێما بونی نیە و هەستی پێ ناکرێ.
هەردو گروپی ئۆلیگارشی، کە هەمو سەرچاوەکانی هێزی کۆمەڵی کوردستانیان قۆرخ کردوە، شەڕی نفوز و دەسەڵاتی یەکتری ئەکەن. هیچ باکێکیان بە خەڵک و خاکی کوردستان نیە، مەگەر بۆ ریکلامی سیاسی و چەواشەکردنی خەڵک نەبێ. ئەم دولایەنە لاسایی برا و ئامۆزاکانی میرانی بابان ئەکەنەوە. هەر جارە یەکێکیان دەستی داگیرکەرێکی کوردستان را ئەکێشێ بۆ ناو هەرێم بۆ قازانجی تایبەتی خۆی. لە بەرامبەر سامانی نیشتمانی‌یشا ئەوەنە پشتێنیان شل و دەستیان پیسە، کە هەرگیز تێر لە پارە و دزینی سامانی نیشتمانی ناخۆن. هێزی وا هەرگیز چاوەڕێ‌ی بەخواچونەوە و چاکسازی لێ ناکرێ. چونکە چاکسازی راستەقینە و گۆڕینی سیستەم، بە سەرەتای کۆتایی هەژمون و مەرگی سیاسی و کۆمەڵایەتی خۆیان ئە زانن.
هەر کەس و لایەن و حیزبێ، چاوەڕێ‌ی شتی وا لەم دو گروپە بکا، نیشانەی ئەوەیە کە باش سروشتی ئەوان و هی سیستمە حوکمڕانی‌یەکەی هەرێمی نە ناسیوە.
تەنانەت بیرکردنەوە لەوەی لە رێگەی یەکێکیانەوە هەوڵ بدرێ ئەوی کەیان لاواز بکرێ، قومارێکی دۆڕاوە و بە کردەوە بزوتنەوەی گۆڕان لەم تاقیکردنەوەیەدا شکستی هێنا. هۆیەکەشی ئەوەیە کە، هەردوکیان لەکاتی هەستیار و پێویستا، پێویستیان بە یەکترە بۆ مانەوە و درێژەدان بە هەژمون و دەسەڵاتیان. بۆ ئەوە، هەردوکیان شتیان هەیە بە یەکتری ببەخشن، بەڵام هێزەکانی تر هیچیان نیە بیبەخشن بە لایەکیان، تا بەکاری بهێنن بۆ لاوازکردنی لایەنەکەی تر.
ئەم دو گروپ و دو بنەماڵە سیاسی‌یە لە دو داری بە هەیکەلی کلۆر ئەچن پاڵیان دا بێ بە یەکەوە. بە یەکەوە بەرگەی زریان و رەشەبا ئەگرن نەیان خەن، بەڵام ئەگەر رەشەبا توانی یەکێکیان بخا، ئەوا ئەوی تریان توانای خۆ بە پێوە راگرتنی نامێنێ.
لەبەر ئەوەی ئەم دو دژە، بە گوێرەی پرەنسیپی (الوحدة والصراع)ـی مارکسیانە، خزمەتی یەکتری و تەمەنی یەکتری درێژ ئەکەن، بۆیە بیرکردنەوە لەوەی بە پشتیوانی یەکێکیان ئەوی کەیان بێ کاریگەر کەی، خەیاڵ پڵاوە.
ئەکرێ بۆ ماوەیەکی کاتی بە هاوپەیمانی لەگەڵ یەکێکیان ئەوی کەیان لاواز بکەی، چونکە بە هێزەکەیان سودی راستەوخۆی پێ ئەگا، بەڵام هیچیان تا سەر لەگەڵت نایەن بۆ تێکدانی تەرازوی هێز بە قازانجی گەل.
لەبەر ئەوە بزوتنەوەی گۆڕان هەڵەی ستراتیجی ئەکا، ئەگەر بە تەمابێ بە تاکتیکێکی کورتخایەنی بێ ئەنجامی واوە، جوهد و توانای خۆی و دەنگدەرەکانی بە فیڕۆ بدا.
باشترین بەڵگەش بۆ راستی ئەم بۆچونە، “رێکەوتنە ستراتیجی‌یەکەی!” نێوان گۆڕان و یەکێتی بو لە مانگی مەی‌ی ساڵی 2016 دا و 2 جار رێکەوتنە حوکمەتی‌یەکەیەتی لەگەڵ پارتی.
2- سیستمەکە ئۆلیگارشی‌یە و هەمو کایەکانی ژیانی قۆرخ کردوە، وەکو:
مێژو:
پدک و ینک لەژێر پەردەی کوردایەتیا مێژوی زیاتر لە نیوسەدەی ئێمەیان قۆرخ کردوە. هەر یەکەیان بە تەنیا خۆی بە پاڵەوانی کوردایەتی و سەرپاخستنی ئەم “بەهەشتە!” ئەزانێ و بەردەوام‌یش شەڕیانە بۆ ئەوەی لایەکیان بە زۆر بێ یان خوایشت، دیدگای “خەباتگێڕی”ـی خۆی بسەپێنێ بەسەر لایەنەکەی ترا. هەر هێز یا لایەنێک‌یش لە دەرەوەی ئەم 2 قوتابخانە سیاسی‌یە شێواوەوە سەر هەڵ بدا، ئەوان بە لاقرتی‌یەوە لە مێژوی ئەڕوانن و روبەڕوی ژمارەیەک پرسیار و گومانی ئەکەنەوە:
“کە ئێمە خەباتی شاخمان ئەکرد تۆ لە کوێ بوی؟
بەشداری‌ی چەن شەڕ و نەبەردیت کردوە؟
چەن شەهیدت داوە و چەنت لە دوژمن کوشتوە؟
ئێمە قوڵایی مێژویی‌مان هەیە، تۆ چیت؟ وەکو قارچک لە پڕ هەڵتۆقیوی!”
… ماکینەی چەک و پارە و میدیایی خۆشیان ئەخەنە گەڕ، بۆ سەندنەوەی رەوایەتی لە هەر هێزێ، زات بکا، بە بەرنامە یان وتاری سیاسی، ململانێ‌یان بکا.
دەسەڵات و هەڵبژاردن:
ئەم دو حیزبە، هەریەک لە ناوچەی نفوزی خۆی “دولة عمیقة”ـی دروست کردوە و هەمو جومگەکانی دەسەڵاتی کۆنترۆڵ کردوە و بەردەوام لە رێگەی تواناکانی دەزگا حوکمەتی‌یەکانەوە، بە تەزویر، خۆی بە گەورەیی و دەسەڵاتدار ئە هێڵێتەوە.
چەک و ئامرازەکانی کوشتن و سەرکوتکردن و قۆرخکردنی دەسەڵات:
پێشمەرگە و پۆلیس و ئاسایش و زێرەڤانی و هێزەکانی 80 و 70 و دەزگاکانی پاراستن و زانیاری، بەشێوەیەکی ستونی دابەش کراون بەسەر ئەم دو حیزب و دو دەسەڵاتە ئۆلیگارشی‌یە دا و بە بەرچاومانەوە سەدان جار بۆ بەرژەوەندی‌ی تایبەتی‌ی کەسی و بنەماڵەیی و حیزبی، لە دژی یەک و لە دژی خەڵک بەکاریان هێناون.
پارە:
پارەی میللەت لەلای سەرانی هەردو بنەماڵە و کۆمپانیا و دەسوپێوەنەکانیان کەڵەکە بوە. بۆ کۆنترۆڵکردنی بازاڕ، خۆچەکدارکردن، تەزویری هەڵبژاردنەکان، کڕینی دەنگ و کڕینی ویژدانی خەڵک، بەکاری ئەهێنن.
بازاڕ:
بازاڕی هەرێم بە گشتی و کەرتەکانی بانک و نەوت و غاز و بازرگانی‌ی دەرمان و جگەرە و خواردنەوە کهولی‌یەکان و بازاڕی چەک و تفاقی جەنگی و زۆربەی داهاتی گومرگەکان، سەرانی هەردو بنەماڵە و کۆمپانیاکانیان و دەسوپێوەنەکانیان، کۆنترۆڵ‌یان کردون. زۆری بۆ پدک و کەمی بۆ ینک.
میدیا:
ماسمیدیای هەرێم بە تەواوەتی لەلایەن پدک و ینک و سێبەرەکانیانەوە قۆرخ کراوە (زۆر بۆ پدک و کەم بۆ ینک).
بە هەردولایان خاوەنی زیاتر لە ٤٠٠ دەزگای میدیایی: بینراو، بیستراو و نوسراون و ژمارەیەکی بێ ئەندازەش تۆڕی کۆمەڵایەتی‌یان دروستکردوە و، بە پارەی دزراوی گەل:
مێشکی گەل ئەشۆنەوە و ئەی گێلێنن؛ رای گشتی چەواشە ئەکەن؛ بنەماڵەکانیان و فیگەرەکانیان پیرۆز و مەعسوم ئەکەن؛ دزی و گەندەڵی‌یەکانی خۆیان پەردەپۆش ئەکەن؛ شکستەکانیان ئەکەنە سەرکەوتن؛ دەستێکەڵکردن لەگەڵ داگیرکەران ئەکەنە نیشتمانپەروەری؛ هێرشی میدیایی تەخوینکردنی پێ ئەکەنە سەر یەکتری و نەیارەکانیانی پێ ئە دێوێنن.
سەرچاوەکانی زانیاری و پێوەندی:
هەمو سەرچاوەکانی زانیاری کۆنترۆڵی خۆیانن. لە بواری پێوەندیشا، پێوەندی‌ی: هەرێم و بەغا، هەرێم و وڵاتانی دەوروبەر، هەرێم و دنیا، قۆرخن بۆ هەردو گروپی ئۆلیگارشی، بە رێژەی جیاجیا. پدک زۆر و ینک کەم.
دەسەڵاتی دادوەری:
کەس هەیە نکولی بکا کە دەسەڵاتی دادوەری لەلایەن پدک و ینک ەوە کۆنترۆڵ کرا بێ؟
لە سنوری قەڵەمڕەوی‌ی پارتیا ئەم دەسەڵاتە بە تەواوی کۆنترۆڵ کراوە. ئەگەر واز لە مێژوی چەن دەیەی ئەم دەسەڵاتە لە سنوری پارتی بهێنین و تەنیا باسی سەردەمی کابینەکەی مەسرور بەرزانی بکەین، ئازادی‌ی سیاسی و بیروڕا و ویژدان بە تەواوی لە سنوری هەولێر و دهۆکا، لە ژێر هەڕەشەدان. عەرەب وتەنی (علی سبیل المثال لا الحصر) تەنیا لە ماوەی نیو هەفتەدا، رێکخراوێکی جیهانی‌ی مافی مرۆڤ و رۆژنامەیەکی ئەمریکی بەم ناونیشانانەی خوارەوە، قەبارەی دڕندایەتی دەسەڵاتی کوردی ئەخەنە ڕو، بە بێ ئەوەی دەسەڵاتی دادوەری و داواکاری گشتی نوزەیان لێوە بێ.
ناونیشانەکان:
1- سەرچاوە: (المرصد الاورومتوسطي لحقوق الانسان: روانگەی ئۆرۆرۆژهەڵاتی بۆ مافی مرۆڤ)، بارەگاکەی لە جنێفی پایتەختی سویسرایە:
# ٢٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٠: کردستان العراق: شهادات لمعتقلي رأي تکشف انحدارا خطیرا في مستوی الحریات”.
بە کوردی: کوردستانی عیراق: شایەتی‌ی گیراوانی بیروڕا ئاماژەن بۆ داڕمانێکی خەتەری ئازادی‌یەکان.
# ٢٩ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٠: تقریر جدید: 200 معتقل خلال شهرین في التظاهرات باقلیم کردستان العراق”.
بە کوردی: راپۆرتێکی نوێ: ٢٠٠ گیراوی خۆپیشاندانەکان، لە ماوەی دو مانگ‌دا، لە هەرێمی کوردستان”.
2- سەرچاوە: الجزیرة نیت، ٢٨ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٠:
# مجلة امریکیة: الدیمقراطیة في کردستان العراق مجرد هراء… وهذە هي الاسباب”.
بە کوردی: گۆڤارێکی ئەمریکی: دیمۆکراتی لە کوردستانی عیراق تەنیا وڕێنەیە… ئەمانەش هۆیەکانن.
ئیتر ئەوە وەزعی حوکمڕانی و ئازادی‌یەکانە لە سنوری دەسەڵاتی پارتیا!. هەرچەن مەبەستی گۆڤارە ئەمریکی‌یەکە، سنوری هەردو زۆنەکەیە.
ینک‌یش، سەبارەت بە کۆنترۆڵکردنی یەکجارەکی دەسەڵاتی دادوەری، ئەیەوێ لە سنوری قەڵەمڕەوی‌ی خۆیا، لاسایی تەواوی پدک بکاتەوە، بەڵام سروشتی سیاسی و کۆمەڵایەتی ناوچەی هەژمونی ینک رێگە نادا وەکو پدک بتوانێ نوزە لە خەڵک و، کەم‌یش بن، لە دادوەر و داواکاری گشتی ببڕێ. بۆیە جار نە جارێ، لێرە و لەوێ حاکم و داواکاری گشتی دەرەکەون بە گوێرەی قەناعەت و ویژدانی خۆیان بڕیار بدەن؛ لێ سزای ئیداری ئەدرێن: دابەزاندنی پلە، گواستنەوە، سڕکردن، خانەنشینکردن یان هەڕەشەی بێدەنگکردن.
کەیسەکانی دادگاکان و دانانی حاکمەکان لە لایەن حیزبەوە و دابەشکردنی قازی‌یەکانی دادگای تەمییزی هەرێم بە رێژەی پەنجا بە پەنجا لە نێوان پدک و ینک دا، بەڵگەی حاشاهەڵنەگرن لەسەر هەوڵی پەیدەرپەی ئەم دو لایەنە، بە نیازی دەستەمۆکردن و کۆنترۆڵکردنی تەواوەتی دەسەڵاتی دادوەری.
ماوێتی…
