رەزا شـوان: گرنگییەکانی کۆتایی چیرۆک لە چیرۆکی منداڵاندا.
زۆربەی خوێنەران و نووسەران، بە تایبەتیش نووسەرانی بواری چـیرۆک بۆ مـنداڵان، بڕوایان بە بێگومانی کۆتاییەکی شاد لە چیرۆکی منداڵاندا هەیە. بەو هـیوایەی کە هـیوا و گەشبینی و وێنەیەکی باشـتری ژیـان و داهـاتـوویەکی گەشـتر لە هـۆش و هەسـت و لە دەروونی منـداڵانی تامـەزرۆی چـیرۆکـدا بـڕوێـنن.
ئەرک و پەیامی راستی ئەدەبی منـداڵان ئەوەیە، کە راستییەکان بە منـداڵان بگەیەنێت. وا منـداڵان تێبگەیـەنێت کە رێـگای ژیـان تەنیا بە گـوڵ رانەخـراوە. هەمیـشەش چـاکە بەسەر خراپـەدا و ئاشتی بەسەر شەڕدا سەرناکەون. ئەرکی ئەدەبی منـداڵان ئەوەیە کە بەبێ رتـووش و ئاراییش ژیـان وەکـو خۆی پێشانی منـداڵان بدات، بێ شاردنەوەی تاڵی و ترشی و دژوارییـەکان لە منـداڵان.
پێویستە ئەدەبی منداڵان هەمیشە چـرای هـیوا، گەشـتر بکاتەوە، منـداڵان رووبەڕووی راستییەکـان بکاتەوە. ئەوشیان بخـاتە پێش، کە هەمیشە هـیوا نایـاتەدی. رێگـاش بە تـەواوی نەگـیراوە، هـەمیشەش دەرگـایەکی تـر بـۆ رزگـاربـوون هەیە. لە هـەنـدێ لە شاکارە ئەدەبییەکانی جیهـانی بۆ منداڵان، کۆتاییەکـانیان بە خۆشی وشادی نەهـاتوون.
لە کوردستانی داگـیرکـراومانـدا، منـداڵانی کوردمـان، بێ ئاگـانین، لە کارەساتەکان و لە دۆخی گرتن و کوشتن و سووتاندن و رووخانـدن و دزی و ماڵـوێرانی و دەستدرێـژی و زۆرداری و چەوسـانەوە و رەگـەزپـەرستی و جیـاوازیی نەتـەوەیی و نادادپـەروەریی و کۆمەڵایەتی و نایەکسانی و بێ بەشبوونیان لە مافەکانیان و بەسەربردنی ژیانیكی پڕ لە کـوێـرەوەری و مەینـەتی و بێ مـووچـەیی و بـرسێـتی، تـونـدوتیـژی خـێـزانی، کـێـشە کۆمەڵایەتییەکـان و… هـتد. کە وایـان کـردوون منـداڵانی کوردمـان ئـۆخـەی لە ژیـانی منـداڵییان نەکـەن. منـداڵانی کورد، روژانـە لە سەر روونمـای تەلەفـزیـۆنەکـاندا، یا لە ئینتەرنێت و فەیسبووکدا ئەم کارەساتانە و بە دەیـان کارەساتی تر دەبینن. رۆژانـە، بە گۆڕە و نەڕە و بە زرمەی بۆردوومانی فرۆکەی جەنگی و تۆپ و مووشەک و تانک و زرێپـۆشی داگـیرکەرانی کوردسـتان رادەچـەنـن. لـە تـرس و تـۆقـین و نائـارامی و لە دڵـەڕاوکـێدا دەژیـن. چـۆن دەتـوانین هـەمـوو ئـەم کـارەسات و رووداوە راستیـیانە لە منـداڵانی کوردمـان بشارینەوە. منـداڵانی کوردمـان لە هەمـوو شـوێنێکی کوردسـتاندا رۆژانە رووبەڕوی پێشێلکاری و دژواری و فـشاری جەستەیی و دەروونی دەبنەوە، بە ئاشکرا پێـشێلی ئازادی و مافەکـانیان دەکەن. ترس و مـردن هەموو لایەکی گرتـۆتەوە.
دایکان و باوکان، حەقـیانە کە لەم بارودۆخە و لەم ژیانە ترسناکە کە پڕە لە کارەسات و پێشێلکاری، دڵنیا نەبن و بترسن و بڕوایـان بە ئارامی نەبێت و ئاسوودەیی نەبێت. بۆیە بە دوای منـداڵەکـانیانەوەن و ئاگـایان لێیانە. چونکە متمانەیـان بەم رۆژگـارە نیـیە.
پێویستە نووسـەرانی چـیرۆک و هـۆنـراوە و شانـۆ و رۆمـان و پەخـشان بـۆ منـداڵان. وا باسی ژیـان بۆ منـداڵان نەکـەن، کە تەنیـا بە گـوڵ تەنـراوە و بێ دڕک و داڵـە. واش نەزانن کە هەموو خەڵکی دڵپاک و نیازپاکن و بە ویـژدانن. ئەوەش بزانـن زەردەخەنەی ژەهراویش هەیە، ئاگاداریشیان بکەنەوە کە کەسانێک هەن گورگن و لە کەوڵی مەڕدان. ناشبێت نووسەران تەنیا دیـوی رووناکی ژیان پێشانی منـداڵان بـدەن و تاریکیان پێشان نەدەن. زۆر جار پاڵەوانی چـیرۆکەکان لەناو جەرگەی تاریکـیدا سەرهەڵدەدەن و بەسەر دڕک و داڵـدا ملـدەنێن، بـۆ ئـەوەی بگـەن بـە روونـاکی و بـە گـوڵی هـیوا و شـادی. لە میانەی تامی تاڵیشەوە چـێژی شـیرینی دەزانـن. بۆیە پێـویستە نووسەرانی چـیرۆک بۆ منـداڵان، بە متمانە بەخۆبوون و بەم راستییانە منـداڵانی کوردمان پەروەردە و ئاراستە بکەن و بـۆ داهـاتـوویەکی باشـتر ئامـادەیان بکەن.
ئایا نووسەرانی بواری منداڵان، دەتوانن ئەوە بە منداڵان بڵێن یا بنووسن، کە ڤایرۆسی کـۆرۆنـا بـوونی نیـیە و درۆیـە؟ لە کاتێکـدا کە منـداڵان لە هەمـوو جـیهانـدا، بە چاوی خۆیانـەوە رۆژانە دەبینن کەسوکـاریان تـووشی کۆرۆنا بوونە و خەڵکـییەکی زۆر بـە کۆرۆنـا مـردن و بـووە بە پەتایەکی جیهـانی. لە ترسی ئـەوەی تووشی کورۆنـا نـەبن قوتابخـانەکان داخـراون. رۆڵی چـیرۆکنووسانی منـداڵان ئەوەیـە، کە هـیوا و گەشبینی بخاتە دڵی منداڵانەوە و پێێان بڵێن کە پزیشکەکان و دەرمانسازان، بێ ئومید نەبوونە و هەوڵەکانی بەردوامە بۆ دۆزینەوەی ڤاکسینی (پێکوتەیەکی) بەهـێـزتـری دژە کورۆنـا.
پێویستە چیرۆکنووسانی منداڵان راستگۆ و راشکاوبن، کێشە و مەترسییە راستییەکـان فەرامۆش نەکەن، وەک: کارتێکردنی نەرێنی لەیەکـتر جیابـوونەوەی دایکان و باوکانی منداڵان. مـردن و لەدەستدانی خۆشەویستەکانیان، گێچەڵکـردنی سێکسی، مووبەکـردن، شەڕانگێزی، کێشە پەروەردەیی و رەوشتی، تونـدوتیژی خـێزانی، برسێتی و هـەژاری، کوێـرەوەریی، نادادپەروەری، نایەکسانی، چەوسـانەوە، بێ مـافی و… هـتد.
بێگـومـان کەسیشـمان نکـووڵی لەوە ناکـەین، کە هەمـوومـان حەزدەکـەین، کە هـەموو چـیرۆکەکانی منـداڵان بە شادی و خۆشی و بە سەرکەوتن و بـردنەوە کۆتاییان پێ بێن. بەڵام بێ ئەوەی کە لە راستییەکان خـۆمان لابـدەین و رووبەڕوویـان نەبینەوە. دەکـرێ هەندی جاریش چـیرۆکەکانمان بۆ منـداڵان هـێمایین، وا پێویسـت دەکـات. کە لە پـشتی پـەردەوەوە راستییەکـان ئاشکـرابکەین. نووسەرانی ئەمڕۆشمان، نووسـەرانی دوێنـێ نیـن، منـداڵانی ئەمڕۆشـمان منـداڵانی دوێـنێ نیـن. داهـێنان و شـۆڕشی تەکنەلـۆژیـاش نەوەستاوە ئاستی تێگەیـشتن و هـۆشیاری نووسەران و منـداڵان و دایکان و باوکانیش بەرزتر بوونەتەوە. بۆیە پێویستە نووسەرانی ئەدەبی منداڵان، لە ئاستی ئەم پێشکەوتن و گۆڕانکاری داهـێنان و پێویستییەکـانی ئەم سەردەمەدا بن. بابەتی نوێ و سەردەمیانە بۆ منـداڵان بنووسـن، کە لە ئاستی پێویستییەکانی ئـەم سەردەمـەی منـداڵانـدا بـن. نەک هەر بابەتە سواوەکان و باونەماوەکان دووبـارە بکەنەوە. پێویستە چـیرۆکی منـداڵان لە یەکەم دێڕەوە، تا دوا رسـتەی لەگەڵ فـۆرم و نـاوەڕۆک و گـرێ و پاڵەوانی چیرۆکەکان گرێدراو و تەواوکەری یەکتری بن. مەبەست و ئامانج و کۆتاییەکی باش بهـێننە ئەنجام.
مەبەستیشمان ئەوە نییە، کە هـێڵی راسـت و چـەپ، بەسەر ئەو چـیرۆکە ئەفـسانەیی و میللیـیانەمانـدا بهـێنین، کە تا ئەمـڕۆش بە نەمری ماونەتـەوە، چـێژی خۆیـان لەدەست نەداون. هەر وەک ئەوەی، کە بۆ ئەم رۆژگار و بۆ سەردەمە وتـرابن و نـووسرابـن.
پێناسـەی چەمکی کۆتـایی شـادی لە چـیرۆکی منـداڵانـدا چی دەگـەیەنێـت؟
نووسـەری پسپۆری ئەمـریکی لـە ئـەدەبی منـداڵانـدا (رۆبـەرت کـۆمـیر) دەڵـێت:” لەو بـڕوایـەدام، کە کوتاییـەکی شـادی لە پێویستییەکـانی پەرتـووکی منـداڵان نییە، منـداڵان ئارەزووی ئەو پەرتووکـانە دەکەن، کە گـوزارشـت لە راستییەکـان دەکـەن. ئەوان باش دەزانـن کە مووبەکـار زۆر جار سزا نادرێـت” هـاوڕێتـیش تا سـەر نییە، کەسانێکـیش هـەن درێـژە بە خـراپە و بە رەفـتارە ناشیرینەکـانیان دەدەن.
بە تەواوی مەبەست لە کۆتاییەکی شادی لە چیرۆکی منداڵانـدا چییە؟ ئایا ئەو کۆتاییەیە کە دەڵێین:”هەمووان تا هەتـایە بە شادی ژیـان؟” یا کۆتاییـەکە کە پاڵەوانی چـیرۆکەکە ” پەنـد و وانـەی وەرگـرت؟ یا ” کەسـانی شەڕانی و چەقاوەسوو و مووبەکـار “سـزای بەدکارییەکانی خۆیان وەرگرت؟” یا کۆتاییەکی کراوەی دیاری نەکراو، کە “پەردەپۆشی کۆتـاییـەکی خـراپ دەکـات؟”
هەموومـان ئەوە دەزانیـن کە “باتـمان” لە کۆتاییـدا دەیباتەوە. ” سانـدرێـلا” دەبێـت بە هـاوسەری کوڕە پاشا. ” جـوانە نووستووەکە” جادووەکـەی بەتـاڵ دەبێتەوە و لە خەوە درێـژەکەی خەبـەری دەبێـتەوە و شـوو بە کـوڕە شـازادە ئازاکـە دەکـات. ” بەفـریـن”ی جـادوو لێکـراویش، جـادووکـەی بەتـاڵ دەبێـتەوە و شـوو بـە کـوڕە پاشـاکە دەکـات و باوەژنەکەشی لە داخا دڵی دەوەستێ و دەمرێت. ئەم چـیرۆکە بە دوو کۆتایی پێچەوانەی یەکتری تەواوبووە. ئەوەش دەزانین کە كچۆڵە “کـۆڵـوانەسوور”ەکە لە گورگە رزگاری دەبێت. یا چـیرۆکی ” کـوڕە ئـازاکە و ئەژدیهـايەک” کە بە سەرکەوتنی کوڕە ئـازاکە و تیاچوونی ئەژدیهاکە کۆتایی هاتووە. شازادەی وڵاتەکەی سەرسامی بوو، شووی پێکرد.
ئایا ئەم ئەنجامانە، ئەوانەن کە منـداڵان ئارەزووی دەکـەن و دەیانەوێت؟ گەر ئارەزووی ئەم ئەنجـامانە دەکەن، ئایا ئەمانە ئەوەیـان پێ دەبەخـشن کە رووبـەڕووی راستییەکان ببـنەوە؟ ئەم پرسیارانە نـەک تەنیـا بۆ منـداڵان، بۆ دایـکان و باوکـانیش زۆر گـرنگـن. ئێمە وا راهـاتـووین، کە شەڕانی هـەمیشە سـزا دەدرێـت. کەسانی باشیش لە کۆتـاییدا دەیبەنەوە. بەڵام منـداڵان کە گەورەدەبـن، دەبینن شەڕ هـەر درێـژەی هـەیە و کۆتـایی نەهاتـووە.. بۆیـە وا هەست دەکەین کە چەمکی کۆتـایی لە چـیرۆکی تـازەی منـداڵانـدا، گۆڕانکای و نوێخـوازییان بەسەرهـاتووە. دەستەکەوتەکانی کۆتاییش لە چـیرۆکی نۆێی منـداڵانـدا، مەرج نییە تەنیا ماددیی هەست پێکـراوبن . دەشێ: زەردەخەنەیەکی ناسک، هـیوا بەخشین و گەشبینی بەخـشینبن، یا سەرکـەوتـنێکی واتـایی بـن.
کۆتایی کراوەش لە چیرۆکی منداڵاندا، هـەل و دەرفەت بۆ منـداڵان دەرخسێنن، تا توانا و شارەزاییەکـانیان بەکـاربهـێنن، لە چـارەسەرکـردنی کێشەکـاندا. چـیرۆکنووسانیـش هـیچ کۆتاییەکی کۆنکـریتی دیاریکـراو ناسەپێنن. بەڵکـو رێ بـۆ منـداڵان خـۆشدەکەن کە بیـر لە زیاتـر لە کۆتـاییەک بکەنـەوە.
شێواز و رێبازی نووسینی کۆتایی چیرۆکی منداڵان، لە نووسەرێکەوە بۆ نووسەرێکی تر جیاوازییان هـەیە. جاری واش هـەیە لە نێـوان چیرۆکەکـانی هەمان چـیرۆکنـووسدا جیاوازی لە نێوانیان چـیرۆکەکانیدا هـەیە. پێویستە ئەوەش بزانین کە کۆتایی چیرۆک بۆ منداڵان، کۆتاییەکی شادی بێت یا کۆتاییەکی ناشادی بێت. هـیچ پەیوەندییەکی بەوەوە نییە، گەر چـیرۆکنـووس ژن بێـت یا پیـاو بێت.
گەر چیرۆکنووسانی چیرۆک بۆ منـداڵان، باکگراوندێکی ئەدەبی و بیرۆکەی جـوانیـان هەبێـت، بە لایـانەوە نووسینی کـۆتـایی جـوان بۆ چـیرۆکەکـانیان، کارێـکی گـران نییە.
چیرۆکەکانیشیان بەپـێی قۆناغـەکانی منداڵی منـداڵان دادەڕێژن. زۆربەشـیان شارەزای بواری پەروەردە و دەروونناسیی منـداڵان و بنەما سەرەکییەکانی چـیرۆک بۆ منداڵانن.
دروستکردنی کەسایەتی دروست و ئاسایی منداڵان و زاخاودانی بیر و هـزر و هـۆشیان بە راستییەکان و پێویستییەکان، بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو بەرهەڵستییەیانەی کە لە داهاتـوودا دێنە رێیـان و سەرکەوتـن بەسەریانـدا، بۆ ئەوەیش کە لەگـەڵ گۆڕانکارییە ناکاوییەکانیشدا دەربەرن و متمانەیان بە توانکانی خۆیان هەبێت و بشتوانن چارەسەر بـۆ گـرفـت و کێشەکـانیان بـدۆزنـەوە. هەمـوو ئەم مەبەست و ئامانجـانە. بـوونەتە بە ناوەخـنی چـیرۆکی تـازەی منـداڵان.
لە قـۆناغی بەرایی منداڵیدا، یا منداڵانی باخچەی منداڵان. بە زۆری ئەو چیرۆکانەیان بۆ دەگێڕنەوە کە کوتاییەکانیان بە شادی و خۆشی و هیوا و گەشبینی کۆتاییان هاتوون. بۆ ئەوەی متمانـەیەکی زیاتریان بە خۆیـان و بە ژیـان و داهـاتوویان هەبێـت. لە راستیشدا کۆتاییەکی شادی، یەکێکە لە رەگەزەکانی چیرۆکی منداڵان بە تایبەتیش بۆ ئەم قۆناغە.
بـەڵام منـداڵانی هـەراشی، سـەرووی پـێـنج سـاڵان، کە قـۆنـاغـێکی خـەیـاڵـیی فـراوانە، منـداڵان بە زۆری حەز لە گوێگرتن و لە خوێندنەوەی ئەو جـۆرە چـیرۆکانە دەکەن کە خەیـاڵئـامـێزن و پاڵـەوانەکـانیـان سەرەکـێـشن و کـاری لە تـوانـابەدەرن ئەنجـام دەدەن. دەبینین زۆر لە منداڵانی ئەم قـۆناغە، خۆیان بە پاڵەوان یا کارەکتەرەکانی ئەم چیرۆکانە دەزانـن. هـەیە حەزدەکـات کە ببێت بە ” سوپـەرمـان” یا بە “کوڕە ئـازاکە” یا ببێـت بە “سانـدرێـلا” یا ” بەفـرین ـ دەنکە هـەنـارە ” یا “بـووکی دەریـا”… هتـد. ئـەم راستییە لە خەسڵەتەکـانی ئەم قـۆنـاغـەی منـداڵـین. حـەزیـش بـەو پاڵەوانـانە دەکـەن کە کـاری باش و پیـاوەتی و هـاوکاری دەکـەن. دەبن بە فـریاڕەس و سوود بە گشتی دەگەیەنـن.
منـداڵانی قـۆناغی تەمەن حـەت و هەشـت ساڵان، ویـژدانیـان گەشـە دەکەن، زیـاتر لە راستییەکـانەوە نـزیک دەبنەوە. لە میانـەی ئەو چـیرۆکانەوە کە دەڵـێن: مەرج نییە کە بەهـێزترین کەس هەمیشە بباتەوە. لە زۆر لە یارییەکانی فووت بـۆڵـدا، نە “میسی” و نە “رۆناڵـدۆ” نەیانتوانی گـۆڵ تۆمار بکەن. تا رادەیەک چـیرۆکـەکانی ئەم قـۆنـاغـەی منـداڵی، لە راستییەکـانـەوە نـزیکـن. ئەو پـرەنسیـپانەیان لەخۆگـرتـوون، کە گەشە بە کەسایەتی منـداڵان دەکـەن.
لە تەمەنی دوازدە ساڵانەوە، کە سەرەتای قـۆناغی هەرزەکارییە. لەم قۆناغەدا منداڵان ئارەزووی ئەوەیان هـەیە کە وێنەکە بە تەواوی ببینن. پێویستە ئەوە بـزانن کە مەرج نییە پیاوباش هەردەم باش بێت، زۆر جار چاکە شکس دێنی، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کە شەڕ سەرکەوتـووە. پێویستیش ناکـات هـەر شتێکمـان بیـنی چـاوی لـێبکەیـن. گـەر هەموو ئەوانەی بە دەورمـانەوەن درۆدەکـەن. پێویست نیـیە ئێمەش وەک ئـەوان بیـن.
مەرجیش نییە کە بەهێزترین یا جوانترین کەس، بتوانن زۆرترین هاوڕێ بەدەستبهێنن.
منـداڵانی هەرزەکـار، حەز بەو چـیرۆکانە دەکەن کە راستییەکـانیان بەرجەستەکردوون.
گەشتی پاڵەوانێک بە ناخی تاریکـیدا، بۆ گـەڕانەوەی هـیوا و هەست، کە ژیـان هـێشتا لە پێشییەوەیە، نابێت ورەی بـڕوخێت و کـۆڵ بدات. ئەم جۆرە چـیرۆکانە وا لە منداڵان دەکەن، کە هـۆگـریایبـن و جـار لە دوای جـار بیـانخـوێنـەوە.
ئێمە پێمانـوایە، کە منـداڵان تا رادەیـەک پێویستییان بە راستی و بە کەمـێک چـیرۆکی ترسناکیش هـەیە. پێویستییان بەو چیرۆکانە هـەیە، کە بە کۆتاییەکی شـادی کۆتـاییان هاتـووە، بەو چـیرۆکانەش، کە بە غەمگینی کۆتاییـان هـاتـووە، نەک ئەو چیرۆکانەی کە بە تراژیـدیـا کۆتاییان هـاتووە. بەڵام هەرگـیز لەگـەڵ ئەوەدا نیـم و نابـم، کە منداڵان بێ هـیوا و رەشبین بکـرێـن. پێویستە چیرۆکەکانیش لە هەموو روویەکەوە، کە لەگەڵ قـۆنـاغەکـانی ژیانیـانی منـداڵانـی هەر قـۆنـاغـێکدا گونجـاوبـن.
