نەوزادى موهەندیس: لەیادى 237 ساڵەى دامەزراندنى شارى سلێمانیدا.
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی
ڕێکەوتنامەى شوومى سایکس- بیکۆ، مۆتەکەیەکى مێژوویى بۆ سەر کورد و کوردستان.
ڕێکەوتنامەى سایکس -بیکۆ یەکێکە لەو ڕێکەوتنامە گرنگ و کاریگەریانەى لەماوەى 105ساڵى ڕابووردوودا زۆرترین مشتومڕى لەسەر کراوە بەهۆى کاریگەریە نەرێنیەکانیەوە لەسەر خاک و گەلانى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و تائێستاش کاریگەریەکانى بەردەوامە و بۆتە هۆکارى ناکۆکى لە نێوان وڵاتان و گەلانى ناوچەکەدا.
جا لەو گەلانەى کە زۆرترین زیانیان پێگەیشتوە و تائێستاش لەسایەى کاریگەریە نەرێنیەکانیەوە دەناڵێنن و خاکەکەشیان بە داگیر و دابەشکراوى ماوەتەوە بریتیە لە نەتەوەى کورد و خاکى کوردستانى گەورە.هەر لەکاتى خۆشیدا ئەم ڕێکەوتنە کاتێک بەندە نهێنیەکانى ئاشکرا کران دواى سەرکەوتنى شۆڕشى ئۆکتۆبەرى بەلشەویکى ڕوسیاوە لە23/11/ 1917 و دواتریش بڵاوکردنەوەى لە ڕۆژنامەى گاردیانى بەریتانیدا لە 26/11/1917 دا بوە هۆى شەرمەزارکردنى بەریتانیا و توڕەبوونى عەرەبەکان بەهۆى ئەوەى کە لەسەرەوە و بە ئاشکرا بەڵێنى زۆر گەورەیان دابوو بە عەرەبەکان و بەتایبەتیش شەریف کوڕى حسێن بە دامەزراندنى دەوڵەتێکى نەتەوەیى عەرەبى بۆى لەناوچەى سوریاى گەورەدا. کوردەکانیشى نیگەران کرد،بەڵام تورکەکان دڵخۆش بوون.
ئەم ڕێکەوتنامەیە ڕێکەوتنامەیەکى نهێنى بوو کە لە 12 مادە پێکهاتوە و لە ئەنجامى گفتوگۆیەکى دوورودرێژەوە دەستى پێکرد لە نێوان نوێنەرانى فەڕەنسا کە لەلایەن دیپلۆماس فرانسوا جۆرج بیکۆ و مارک سایکسى بەریتانیاوە گەڵالەکراو لە ماوەى نێوان 23/11/1915 تا 3/1/1916ى خایاند و دواتریش دواى پەسەندکردنى لەلایەن ڕوسیاى قەیسەریەوە بەنوێنەرایەتى سازۆنۆڤ لە نێوان 9-16/5/1916 دا ڕێکەوتنامەکە مۆرکرا لەنێوان هەرسێلادا و ئیتالیاش ئاگادار بوو.
مەبەست و ئامانجى ئەم ڕێکەوتنامەیە کە لەناوەڕاستى گەرمەى جەنگى جیهانى یەکەمدا بەنهێنى ڕێکەوتنى لەسەر کرا بریتى بوو لە:
1. دابەشکردنى ناوچەى مانگى بەپیت((هلال الخێیب)) لەنێوان فەڕەنسا و بەریتانیادا.
2. دیاریکردنى ناوچەى نفوز و دەسەڵات لە ڕۆژئاواى ئاسیا .
3. دابەشکردنى میراتى دەوڵەتى عوسمانى کە باڵادەستبوو لەو ناوچانەدا لە جەنگى جیهانى یەکەمدا.
دواى کۆتایهاتنى جەنگەکە بەسەرکەوتنى وڵاتانى هاوپەیمانان کە بەریتانیا و فەڕەنسا و ڕوسیا و ئەمریکا و ئیتالیاو ..هتد ئەندامبوون بەسەر بەرەى تەوەردا((میحوەر))کە ئەڵمانیا و دەوڵەتى عوسمانى و…هتد.ئەندام بوون تیایدا،ودواى کۆنگرەى ئاشتى لە پاریس لەساڵى 1920 بەم شێوەیەى لاى خوارەوە خاک و گەلانى ناوچەکەیان لە نێوان خۆیاندا دابەشکرد:
1. بەشى بەریتانیا: فەلەستین و ئوردون و باشوورى عێراق و ناوچەیەکى بچوک لە بەندەرى حەیفا و عەکا.
2. بەشى فەڕەنسا: باشوورى ڕۆژهەڵاتى تورکیا و باکورى عێراق و سوریا و لوبنانى ئێستا.
3. بەشى ڕوسیا: ئەرمینیاى خۆرئاوا و قوستەنتینیە و تەنگە و گەروەکانى تورکیا.
4. بەشى ئیتالیا: باشوورى ئەنادۆڵ
5. بەهەمان شێوە ناوچەى فەلەستین لەژێر ئینتیدابى نێودەوڵەتیدا دەبێت.
بەم شێوەیە ناوچەکە بەشەبەش کرا و وەک کێکێکى شیرینى بەتام لەنێوخۆیاندا دابەشیان کرد بەبێ هیچ حسابکردنێک بۆ ئایندە و ڕاوبۆچوونى گەلانى ناوچەکە و دابەشکردنەکەش بەشێوەیەک بوو کە تەنها ڕەچاوى بەرژەوەندیە سیاسى و ئابوریەکانى خۆیانى تیادا کرد و تەنانەت لە نێوان بەریتانیا و فەڕەنساشدا فێڵ و پاشقولیان لەیەکترى گرت.کاتێک کە بەریتانیا لە ساڵى 1918 تەواوى عێراقى داگیرکرد لە شارى موێڵ یان ولایەتى موێڵەوە و دواى گەڕان و پشکنین بەدواى نەوتدا کە بۆیان دەرکەوت نەوتێکى زۆر هەیە،یەکسەر ئەم ناوچەیەیان لەگەڵ فەڕەنسادا گۆڕیوە و خۆیان کردە خاوەنى ناوچەکە بەهۆى دۆزینەوەى نەوت بۆ مسۆگەرکردنى بەرژەوەندیە ئابوریەکانیان. لە نەوت و گەیشتنیان بە دەریا و بەندەرە ئاویەکان.
بەڵام هەموو ئەم دابەشکردن و پیلانانەى فەڕەنسا و بەریتانیا بەتایبەتى دژ بە میراتیەکانى دەوڵەتى عوسمانى لەلایەن شۆڕشى ئازادى و سەربەخۆبوونى تورکیاوە کەلەساڵى 1919-1923 دەستیپێکرد لەلایەن کمال ئەتاتورکەوە سەرینەگرت و هەڵوەشایەوە.بەتایبەتى کاتێک ڕێکەوتنامەى ئاشتى پاریس مۆرکرا لەساڵى 1920 و دواتریش ڕێکەوتنامەى سیڤەرى لێکەوتەوە لە 10/8/1920 کە لەمادەکانى 62 و63 و64دا دانیاننابوو بە پێکهێنانى هەرێمکێک بۆ کوردەکان لە کوردستانى باکوردا و بەهەمان شێوە بۆ ئەرمەنەکانیش. بەڵام ئەتاتورک بەسیاسەت و فێڵبازى و فریودانى بەریتانیا و فەڕەنسا و ئیتالیا و ڕوسیاى دواى شۆڕشى ئۆکتۆبەر هەریەکەیان بە بیانوو و فێڵێکەوە توانى ڕێکەوتنامەى لۆزان مۆربکات لە 24 تەموزى 1923دا کە خەونى کورد و ئەرمەنەکانى لەسەر خاکى باوباپیرانیان پوچەڵبکاتەوە کە کەوتبونە چوارچێوەى دەوڵەتى تورکیاى نوێوە.
بەم شێوەیە هەموو ئەم کەین و بەینە نهێنیانە بەهۆى ڕێکەوتنامەى شوومى سایکس -بیکۆوە هاتە گۆڕێ و تەنهاو تەنها نەتەوەى کورد و خاکى کوردستان دابەشکرایە سەر هەر سێ دەوڵەتى تازە دروستبووى تورکیا و عێراق و سوریا و پێشتریش لە ڕێکەوتنامەى چاڵدێرانى ئیمپراتۆریەتى عوسمانى و ئێرانیەوە لەساڵى 1514وە کوردستانى گەورە دابەشکراوەتە سەر ئەو دوو دەوڵەتە و بەم شێوەیە کوردستانى باکور لە تورکیا و ڕۆژهەڵات لە ئێران و باشوور لە عێراق و ڕۆژئاواش لە سوریادا جێگیرکران و ئەوە ماوەى 105 ساڵە کورد و کوردستان بەدەست ئەو ڕێکەوتنامە شومە و ئەو سیاسەتە نامرۆڤانەیەیى بەریتانیا و فەڕەنساى ئەو کات و ئێستاشەوە دەناڵێنن و تائێستا نەبونەتە خاوەنى دەوڵەتى سەربەخۆى خۆیان وەکو گەلانى ناوچەکە لە تورک و فارس و عەرەب .لەمیانەى ئەم ڕێکەوتنامەیەوە بەهەق گەورەترین زوڵم و ناهەقى بەرامبەر کورد کراوە و ماوەى 105ساڵیشى خایاندوە. و گەلانى ناوچەکەش پێکەوە کۆکن لەسەر هەڵوەشاندنەوەى ئەو ڕێکەوتنامەیە و سڕینەوەى سنوورە دەستکردەکان و تەنانەت کاتێک دەوڵەتى ئیسلامى لە عێراق و سوریا ((داعش )) توانى بەشێکى گەورە لە وڵاتى سوریا و عێراق داگیربکات ڕایگەیاند ئیدى کۆتایى ڕێکەوتنامەى سایکس -بیکۆى دروستکراوە و ئەوەى بەمەرەکەب لەسەر کاغەز کێشراوە ئێمە بەخوێن دەیسڕینەوە و ئیمپراتۆریەتى ئیسلامى ڕادەگەیەنین. خۆشبەختانە ئەوە هێزە تیرۆریست و تۆقێنەرەش کۆتایى پێهات و کوردیش ڕۆڵى گرنگى هەبوو لە لەناوبردن و کۆتایپێهێنانى.
بۆیە لە یادى 105 ساڵەى واژۆکردنى ئەو ڕێکەوتنە شوومەدا .مافى نەتەوەى کوردیشە لەسەر خاک و ئاوى مێژینەى خۆى دەوڵەتى سەربەخۆى ڕایبگەیەنێت و وەک مافێکى سەرەتاى و سروشتى خۆى و هەقیشە کە هەردوو دەوڵەتى بەریتانیا و فەڕەنساش کە داڕێژەرى ڕێکەوتنەکەن دان بە زوڵم و ستەمى خۆیان بنێن دژ بەکورد و کوردستان وهەرچى هەوڵى خۆیان هەیە بیخەنە گەڕ لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى بۆ پشتیوانى و پشتگیرى بزوتنەوەى ڕزگاریخوازى گەلى کورد لەهەر چوار پارچەکەى کوردستاندا بۆ ئەوەى بگەنە مافى چارەنوسى خۆیان و تەنانەت پێکەوەنان و ڕاگەیاندنى دەوڵەتى نەتەوەیى خۆشیان کە خۆشبەختانەش ئێستا دوو پارچەى باشوور و ڕۆژئاوا بونەتە دیفاکتۆ و حوکمڕانى کوردیان تیادا خەمڵیوە و ماوەتەوە بەشەکانى باکور و ڕۆژهەڵات کە گەرەکە ئەوانیش بە پشتیوانى نێودەوڵەتى ڕزگاربکرێن و ڕێگەنەدەن بە سیاسەتە شۆڤێنیەکانى ئێران و تورکیا تاسەر گەلى کورد بێبەش بکەن لەمافەکانیان.بەوهیوایەى ئەو خواست و ئاواتە لە مێژینەى گەلەکەمان بەزووترین کات و لەسەدەى بیست و یەکەمدا بێتە دى.
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی