عەتا قەرەداخی: دوو ئاست له جوانی لە شیعری گۆراندا/ بەشی دووەم.
وه‌كو پێشتر ئاماژه‌مان بۆ كرد له كۆى به‌رهه‌می شیعرى گۆراندا جوانی بووه‌ته فه‌زایه‌ك كه هه‌ژموونی به‌سه‌ر هه‌موو ده‌قه‌كانیدا كردووه، به‌و ده‌قانه‌شه‌وه كه په‌یوه‌ندییان به بوارى سیاسه‌ت و ئایدیۆلۆژیاوه هه‌یه. مه‌به‌ستمان له‌م قسه‌یه‌ش ئه‌وه‌یه كه گۆران وه‌كو شاعیر پێیوایه شیعر له هه‌ر جۆرێك بێت به‌بێ جوانی بوونی نیه. ئه‌مه‌ش له روانگه‌ى به‌رهه‌مهێنانی شیعرێته‌وه بۆچوونێكی ته‌واو درووسته‌و ئه‌وه‌ى پێكهاته‌یه‌كی زمانی ده‌كات به شیعر ته‌نیا بنیادى نووسین نیه، چی ئه‌و بنیاده كلاسیكی بێت یان نوێ، به‌ڵكو له‌پاڵ بنیادى زمانی یان شێوه‌ى نووسیندا ڕه‌گه‌زێكی تر هه‌یه ئه‌ویش بوونی شیعریه‌ته كه بنه‌ماى سه‌ره‌كی شیعریه‌یتیش جوانیه، هه‌ربۆیه ناشێت به بێ بوونی جوانی شیعریه‌ت و به‌و پێیه‌ش شیعر به‌رهه‌م بێت.
ئه‌م فه‌زاى جوانیه‌ى كه پانتایی شیعرى گۆرانی داگیركردووه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی دوو بوار ده‌گرێته‌وه، كه ئه‌وانیش ئافره‌ت و سرووشته. ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه هه‌ردووكیان له روانینی فه‌لسه‌فیه‌وه دوو ڕه‌گه‌زى نه‌رم، ناسك، هێمن، سۆزدارن. هه‌روه‌ك هه‌ردووكیان رووبه‌ڕێكن له خه‌یاڵ و ئه‌ندێشه‌و به‌رهه‌مهێنی ئه‌فسانه‌و یۆتۆپیان، كه ئه‌مانه‌ش به‌گشتی به‌شدارى ده‌كه‌ن له به‌رهه‌مهێنانی ده‌قی شیعرى و شیعریه‌ت و داهێناندا. ئه‌وه‌ى جێگاى سه‌رنجه له شیعرى گۆراندا ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه به‌ره‌ده‌وام پێكه‌وه دێن و به‌شێوه‌ى ئاڵوگۆڕ ده‌شوبهێنرێن به یه‌كترى. ئه‌ویش به‌پێی پێداویستی ئه‌و ئامانجه‌ى كه ده‌قه‌كه مه‌به‌ستیه‌تی، یان پرسیار و جیهانبینی ده‌قه‌كه ده‌یسه‌پێنێت. هه‌روه‌ك جوانی هه‌ریه‌كه له‌م دوو ڕه‌گه‌زه به‌شێوه‌ى ئاڵوگۆڕ ده‌بێته سه‌رچاوه بۆ جوانی ئه‌ویتریان.
له هه‌ڵبه‌ستی (ئافره‌ت و جوانی) دا گۆران ده‌ڵێت: به‌ڵام ته‌بیعه‌ت هه‌رگیزاو هه‌رگیز… بێ رووناكی یه بێ بزه‌ى ئازیز). كاتێ گۆران له برى زاراوه‌ى سرووشت وشه‌ى ته‌بیعه‌ت به‌كار ده‌هێنێت بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت یان به‌جۆرێك هه‌ستی پێده‌كه‌ین كه وشه‌ى ته‌بیعه‌ت وشه‌یه‌كی شیعریتره بۆ ئه‌و چوارچێوه‌ى كه ئه‌و تیایدا به‌كارى هێناوه. ته‌بیعه‌ت هه‌موو ئه‌و گه‌ردوونه ده‌گرێته‌وه كه هه‌موو بوونه‌وه‌رانی تێدا ده‌ژی به مرۆڤیشه‌وه ئه‌مه بێجگه له ڕه‌گه‌زه نازیندووه‌كان. له‌م گه‌ردوونه‌دا دوو سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كی رووناكی هه‌ن كه خۆر و مانگن و خۆر سه‌رچاوه‌ى هه‌موو رووناكی و وزه‌یه‌و بێ بوونی ئه‌و ژیان بوونی نیه. به‌ڵام له‌پاڵ ئه‌م سه‌رچاوه گه‌وره‌یه‌دا گۆران سه‌رچاوه‌یه‌كی ترى رووناكی له‌م ته‌بیعه‌تدا دیارى ده‌كات و واینیشان ده‌دات كه سه‌ربارى بوونی خۆرو سه‌ربارى بوونی مانگ، ئه‌م ته‌بیعه‌ته به تاریكی ده‌مێنێته‌وه ئه‌گه‌ر بزه‌ى ئازیز، واته ئه‌وى ئافره‌ت بوونی نه‌بێت. كه‌واته لێره‌دا به ئاشكرا ده‌رده‌كه‌وێت كه له دیدى گۆرانه‌وه ئه‌م گه‌ردوونه به‌بێ بوونی ئه‌وى ئافره‌ت به‌بێ به‌خشینی زه‌رده‌خه‌نه‌و بزه‌ى سه‌رلێوى ئه‌وى ئافره‌ت تاریكستانه. كه ئه‌وه‌ش له ئاستێكی قوڵتردا ماناى نه‌بوونی ژیانه به‌بێ ئه‌وى ئافره‌ت. لێره‌وه ئافره‌ت و بزه‌ى سه‌رلێوى كه ده‌بێته پاڵنه‌رو مۆتیڤى رووناك كردنه‌وه‌ى ته‌بیعه‌ت به‌رهه‌مهێنی ژیان و زینده‌گانیه له گه‌ردووندا، هه‌روه‌ك زاراوه‌ى بزه‌ى ئازیز وه‌كو وێنه له ناوه‌رۆكدا ئاستێك له جوانی به‌رهه‌مده‌هێنێت و نهێنیه‌ك له خۆیدا هه‌ڵده‌گرێت.
له وێنه‌ى پێشوودا جوانی ئه‌وى ئافره‌ت ده‌بێته مۆتیڤی به‌رده‌وامی ژیان، به‌ڵام هه‌ر به‌دواى ئه‌وه‌دا شاعیر به‌راوردێك ده‌كات له نێوان جوانی هه‌ندێ له توخمه‌كانی نێو سرووشت و هه‌ندێ به‌شی جه‌سته‌ى ئه‌وى ئافره‌تداو سه‌رئه‌نجامیش قورسایی به‌راوردكردنه‌كه به‌لاى ئه‌وى ئافره‌ت و جوانتربوونی ئه‌و له سرووشت ده‌شكێته‌وه. گۆڕان ده‌ڵێت: (كام ئه‌ستێره‌ى گه‌ش، كام گوڵی كێوى/ ئاڵه وه‌ك گوڵمی گۆى مه‌مكی لێوى).گۆران له‌نێو ڕه‌گه‌زه‌كانی سرووشتدا به‌دواى ده‌گمه‌نه‌كان له جوانیدا ده‌گه‌ڕێت و وه‌ریانده‌گرێت و به‌راوردیان ده‌كات له‌گه‌ڵ هه‌ندێ شوێنی هه‌ستیارى جه‌سته‌ى ئافره‌تدا. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌شدا وشه‌ى كام به‌كار ده‌هێنێت كه ماناى هه‌ڵبژاردنی باشترین له ناو ئه‌و پۆل یان ئه‌و چه‌شنه‌دا ده‌گه‌یه‌نێت. كاتێ ده‌ڵێت كام گوڵی كێوى ماناى وایه له‌نێو هه‌موو گوڵه كێوییه‌كاندا ئاڵترینیان هه‌ڵده‌بژێرێت و كاتێكیش ده‌ڵێت كام ئه‌ستێره‌ى گه‌ش، ماناى وایه دوو ئاستی هه‌ڵبژاردن هه‌یه یه‌كه‌میان ئه‌ستێره هه‌ڵده‌بژێرێت و له ئاستی دووه‌میشدا له‌نێو ئه‌ستێره‌كاندا گه‌شترینیان هه‌ڵده‌بژێرێت و به‌راوردیان ده‌كات له‌گه‌ڵ گوڵم، گۆى مه‌مك، لێو، كه ئه‌و وه‌ها وێناى ئه‌م سێ ڕه‌گه‌زه‌ى جه‌سته‌ى ئافره‌ت ده‌كات كه ئاڵن و پێیوایه هیچ ئه‌ستێره‌یه‌كی گه‌ش و هیچ گوڵێكی كێوى له ئاڵیدا شان له‌شانی گوڵمی ئه‌وى ئافره‌ت و گۆى مه‌مكی و لێوى نادات. له‌ڕاستیدا جوانی سرووشت یان وه‌كو گۆران خۆى ده‌یڵێت جوانی ته‌بیعه‌ت، سه‌رچاوه‌یه‌و، ئه‌سڵه‌و هه‌موو جوانیه‌كانی تر له‌به‌رگیراوه‌ى ئه‌ون یان لاسییكردنه‌وه‌ى ئه‌ون. به‌ڵام ئاشكرایه كه له روانگه‌ى گۆرانه‌وه ئه‌وى ئافره‌تیش به‌شێكه له كۆى سیتێمی ته‌بیعه‌ت و له رووى جوانیشه‌وه له‌ئاستی یه‌كه‌مدایه‌و بۆ نیشاندانی جوانی ڕه‌گه‌زه‌كانی سرووشت. له كاتێكدا ئه‌و ڕه‌گه‌زانه لێكچواندنیان پێده‌كرێت له‌گه‌ڵ جوانی ئافره‌تدا یان به‌راورد ده‌كرێن به جوانی ئافره‌ت و زۆربه‌ى كاتیش جوانی ئافره‌ت وه‌كو سه‌رچاوه یان ئه‌سڵ نیشان ده‌درێت و له جوانی ڕه‌گه‌زه‌كانی ترى سرووشت جوانتر به‌رجه‌سته ده‌كرێت. لێره‌وه‌و له‌ئاستی نه‌بینراوى وێنه‌كانی گۆراندا وه‌كو به‌شێك له بنه‌ماى ده‌ق، ئه‌و ده‌لاله‌ته به‌رهه‌م دێت كه ئافره‌ت وه‌كو ڕه‌گه‌زێكی مرۆیی و وه‌كو جوانی ئه‌گه‌ر له پێش سرووشته‌وه نه‌بێت ئه‌وا هاوشانی سرووشت و جوانیه‌كه‌یه‌تی.
گۆران هه‌ردوو جوانی ئافره‌ت و جوانی سرووشت پێكه‌وه‌تێكه‌ڵاو ده‌كات و تابلۆیه‌كی قه‌شه‌نگی نموونه‌ى باڵاى جوانی لێ به‌رهه‌مدێنێت. واته شاعیر له به‌ئاگاییه‌وه بێت یان له نائاگاییه‌وه ئه‌و به‌دواى به‌رزترین ئاست له‌جوانی یان جوانی ره‌هادا ده‌گه‌ڕێت. هه‌روه‌ك دیاره نه پێوانه‌یه‌ك و نه ئاستێكی دیاریكراو نیه بۆ جوانی و پێناسه‌یه‌كی ئاشكراش بۆ جوانی ره‌ها نیه، چونكه جوانی په‌یوه‌ندى به هه‌سته‌وه هه‌یه‌و وه‌كو هه‌ر شتێكی ترى ئه‌م گه‌ردوونه شتێكی رێژه‌ییه. له پێكه‌وه‌به‌ستنی جوانی ئافره‌ت و جوانی سرووشتدا گۆران له هه‌ڵبه‌ستی (جوانی لادێ)دا ده‌ڵێت:
چه‌ن جوانی به‌ره‌و مه‌غریب ئه‌چی زه‌رده ئه‌دا لێت
پرشنگی خشڵ ئه‌بڵه‌ق ئه‌كا ده‌وروبه‌رى پێت
ڕۆژى ده‌می كه‌ل حازره بۆ پێشكه‌شی به‌رپێت
ئێواره‌یه وا، هه‌ڵگره سا گۆزه‌ى تازه.
شاعیر وێنه‌یه‌كی به‌رجه‌سته‌ى ئافره‌تی لادێ پێشكه‌ش ده‌كات كه چۆن ده‌می ئێواره یان خۆرنشین گۆزه ده‌نێته سه‌رشانی و به‌ره‌و كانی دێ ده‌ڕوات بۆ ئه‌و هێنان. له‌م وێنه به‌رجه‌سته‌كراوه‌دا جوانیه‌ك نیشان ده‌درێت كه جوانی ساده‌و خاوێن و بێ رتووشی لادێیه، واته جوانی سرووشت. ئافره‌تی لادێ به جوانیه ئاسایی و ده‌ستلێنه‌دراوه‌كه‌یه‌وه وه‌كو به‌شێك له‌و سرووشته وایه كه ده‌ستی مرۆڤـــ و شارستانێتی و ته‌كنۆلۆجیاى پێنه‌گه‌یشتووه. واته گۆران له‌ئاستی قوڵی ئه‌م وێنه‌یه‌دا جوانیه‌ك نیشان ده‌دات كه هاوشانی جوانی سرووشته كه هیچ په‌ڵه‌یه‌كی پێوه نیه یان هیچ په‌ڵه‌یه‌كی به‌رنه‌كه‌وتووه. ئه‌می ئافره‌ت خۆى جوانه، به‌ڵام كاتێ ده‌می خۆرنشین زه‌رده‌ى خۆر لێی ده‌دا زیاتر جوانیه‌كی په‌خش ده‌بێت. ئه‌و باسی ئه‌وه ده‌كات كه ئه‌و خشڵ و زێڕو زیووه‌ى به ئافره‌ته‌كه‌وه‌یه تیشكی زه‌ردى خۆره‌تاوى ده‌می ئاوابوون عه‌كس ده‌كاته‌وه‌و وێنه‌یه‌كی ره‌نگاوره‌نگ په‌خش ده‌بێت و ده‌بریسكێته‌وه، هه‌مان شێوه‌ى ئه‌و ته‌سبیحه قه‌زوانه ئه‌بڵقه‌ى كه چه‌ندین ره‌نگ ده‌نوێنێت و سه‌رنجی مرۆڤـــ بۆ خۆى كێش ده‌كات و ده‌بێته به‌رهه‌مهێنی جۆرێك له چێژ، كه له‌ڕاستیدا چێژى جوانیه. كاتێ ئه‌می شۆخ و شه‌نگ له‌ده‌می خۆرئاوادا به گۆزه‌ى سه‌رشانیه‌وه ڕێگاى كانی ده‌گرێته‌به‌ر، ڕۆژ كه له چركه‌ساتی ئاوابووندایه ئاماده‌یه خۆى بخاته به‌رپێی ئه‌می ئافره‌ت. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه ته‌نانه‌ت خۆر سه‌رسامه به‌جوانی ئه‌می ئافره‌ت و ئاماده‌یه له خزمه‌تیدا بێت. لێره‌دا سه‌ربارى وه‌سفكردنی تابلۆى قه‌شه‌نگی خۆرئاوابوون و په‌خشبوونی چه‌ندین ره‌نگ له‌ئه‌نجامی به‌ركه‌وتنی تیشكی زه‌ردى ده‌م كه‌لدا بۆ خشڵه‌كانی ئه‌و، جوانیه‌كه‌ى ئه‌م هێنده كاریگه‌ره كه خۆر هه‌رچه‌نده له ده‌می ئاوابوونیشدایه، به‌ڵام ئاماده‌یه ببێته په‌روانه‌ى ده‌ورى ئه‌م. ده‌شێ گۆران خۆى به‌خۆر چواندبێت و جوانی ئه‌وى كچی لادێ به‌جۆرێك كارى لێكردبێت كه سه‌ربارى هه‌ڵكشانی ته‌مه‌نیش به‌ڵام ئاماده‌بێت له‌به‌رپێی ئه‌وى شۆخدا بمرێت. ئه‌مه‌ش له‌ڕاستیدا بریتیه له قوربانیدان له پێناوى جوانیدا، به‌ڵام جوانیه‌ك كه ده‌ستی لێنه‌دراوه، جوانی كچی لادێ، واته جوانی سرووشتی خاوێن و پاكژ. دیسان لێره‌دا جۆرێك له گه‌ڕانی به‌رده‌وام به دواى گه‌وهه‌رو ماهیه‌تی جوانیدا ده‌رده‌كه‌وێت و ئه‌وى شاعیریش له كۆششی به‌رده‌وامدایه بۆ گه‌یشتن به‌و گه‌وهه‌ره‌ى جوانی و ئاماده‌یشه له‌ناویدا بتوێته‌وه. ئه‌مه‌ش ئه‌وه نیشان ده‌دات كه گه‌ڕانی گۆران به دواى جوانی و گه‌وهه‌رى جوانی و چێژى جوانیدا هاوشێوه‌ى گه‌ڕانی سۆفیه به دواى رۆحی باڵاو كۆششكردنه بۆ دۆزینه‌وه‌و گه‌یشتن به‌و رۆحه‌و توانه‌وه تیایدا. به مانایه‌كی تر له روانگه‌ى گۆرانه‌وه جوانی به‌رزو بڵندو پاكژ و بێگه‌رده وه‌كو رۆحی باڵا. هه‌روه‌ك گۆران ویڵ و سه‌وداسه‌رى ئه‌وه‌یه كه بگات به گه‌وهه‌رى جوانی ڕاسته‌قینه كه ئه‌وه‌ش سه‌رئه‌نجام به‌ره‌و قۆناغی جوانیپه‌رستی ده‌یبات. هه‌ر لێره‌شه‌وه‌یه له شیعرى گۆراندا په‌یوه‌ستبوونێكی هێجگار قوڵ به ئافره‌ت و سرووشته‌وه هه‌یه چونكه ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه به‌رهه‌مهێنی ئه‌و جوانیه باڵایه‌ن كه ئه‌وى شاعیر له هه‌وڵ و كۆششی به‌رده‌وامدایه تا پێی بگات.
شاعیر نه‌ك هه‌ر به‌چاو جوانی ده‌بینێت و ده‌ناسێت، به‌ڵكو پێده‌چێت له ئاستێكی باڵادا له ده‌ره‌وه‌ى بینین و له‌لایه‌ن هه‌سته‌وه‌ره‌كانی تره‌وه هه‌ستی پێبكرێت. گۆران له هه‌ڵبه‌ستی” له درزى په‌چه‌وه” به‌جۆرێك وه‌سفی جوانی ده‌كات كه هه‌ست ده‌كرێت ئه‌و به چاوى دڵ یان به‌چاوى رۆح، جوان یان جوانی ده‌بینێت. له‌م هه‌ڵبه‌سته‌دا گۆران ده‌ڵێت:
له‌پڕ نازانم چۆن سه‌رم هه‌ڵبڕى
به‌رامبه‌رم به‌ژنێك ده‌ركه‌وت: وه‌ك په‌رى
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى له عه‌باوه ئاڵابوو
له دیمه‌نی شیرینی ئاشكرابوو.
ئه‌و باسی ئه‌وه ده‌كات كه خۆیشی نازانێت چۆن له پڕ سه‌رى هه‌ڵبڕیووه‌و به‌ژنێكی جوانی شێوه په‌رى بینیووه. لێره‌وه ده‌شێ وای لێكبده‌ینه‌وه كه بێجگه له چاوى ئاسایی یان بێجگه له هه‌ستی بیستن، لێره‌دا هه‌ستی تر هه‌یه بۆ په‌یبردن یان زانینی هاتنی ئه‌و شۆخه و هاتنی ئه‌ویش هۆكاربووه بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌می شاعیر له پڕێكدا سه‌رى هه‌ڵبڕێت، واته سه‌رهه‌ڵبڕینی ئه‌م هێزێكی تر درووستیكردووه كه وه‌كو گوتمان ده‌شێ بینین بێت به‌چاوى رۆح یان دڵ. ئه‌وه‌ى ئه‌م ده‌یبینێت له عه‌باوه ئاڵاوه، به‌ڵام له بینینی ئه‌مدا هه‌م وه‌كو په‌رى وابووه، هه‌م له دیمه‌نیدا شیرینی ئاشكرابووه. ئه‌می شاعیر ئه‌و به‌ژنه‌ى بینیوێتی سه‌ربارى ئه‌وه‌ش له عه‌باوه پێچراوه، ده‌یشوبهێنێت به په‌رى. هه‌رچه‌نده ئێمه نازانین ئایا جه‌سته‌ى ئه‌و كه‌سه ده‌شوبهێنێت به په‌رى یان له‌سیماو روخسارى، له كاتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌و له عه‌باوه پێچرابێت ماناى وایه ئه‌م نه سیماو نه جه‌سته‌شی به باشی نابینێت. كه‌واته دیسان لێره‌شه‌وه ده‌شێ واى بۆ بچین كه ئه‌م به چاوى رۆح، یان دڵ ده‌یبینێت و بۆى ده‌رده‌كه‌وێت كه هاوشێوه‌ى په‌ریه. هه‌روه‌ك ده‌شێ له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م وێنه به‌رجه‌سته‌یه‌ى كه ئه‌و وه‌كو په‌یكه‌ر پێشكه‌شی ده‌كات، له واقیعدا بوونی نه‌بێت و كۆى وێنه‌كه درووستكراو یان به‌رهه‌می خه‌یاڵ و ئه‌ندێشه‌ى شاعیر بێت. ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه‌ش زیاتر ڕێگاى تێده‌چێت. ئه‌ویش له‌به‌رئه‌وه‌ى كاتێ ئه‌م خۆى ئه‌فرێنده‌ری ئه‌و وێنه‌یه بێت و له خه‌یاڵدا درووستی كردبێت، ده‌زانێت كه شۆخ و شه‌نگ و فریشته ئاسا درووستی كردووه. له لایه‌كی تره‌وه شاعیر ته‌نیا له دیمه‌نی ئه‌و به‌ژنه‌دا كه له عه‌باوه ئاڵاوه شیرینی ده‌بینێت كه ئه‌ویش دیسان ده‌شێ له ڕێگاى هه‌سته‌كانی تره‌وه بگات به‌و ئه‌نجامه، چونكه هه‌ستی بینین به چاو ناتوانێت خاسێتی شاراوه یان نادیارى شته‌كان دیارى بكات، به تایبه‌تی ئه‌و خاسێتانه‌ى كه ئه‌ركی هه‌سته‌وه‌ره‌كانی تره دیارییان بكات. هه‌رچه‌نده لێره‌دا شاعیر باسی شیرینی مه‌عنه‌وى ده‌كات نه‌ك شیرینی مادى كه ئه‌مه‌ى دووه‌میان له ڕێگاى هه‌ستی چێژكردنه‌وه دیارى ده‌كرێت.
- بابەتەکانی تری عەتا قەرەداخی
-
عەتا قەرەداخی: شوێنى نالى له پرۆژه‌ى بنیادنانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كورددا – بەشی دووەم.
- -
عەتا قەرەداخی: شوێنى نالى له پرۆژه‌ى بنیادنانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كورددا – بەشی یەکەم.
- -
عەتا قەرەداخی: تەنیایی و پەرتبوونی رۆح لە شیعری ( گوناهی ئاڵ)ی سەلاح محەمەددا – بەشی کۆتایی.
- All Posts