عەتا قەرەداخی: گریمانەی بوونی کورد لە نێوان خەیاڵ و راستیدا – بەشی پێنجەم و کۆتایی.
میدییەکان و سیستێمی فرە پاشایەتی
ئایا مەبەست لە سیستێمی فرە پاشایەتی ئەوەیە کە لەیەک کاتدا زیاتر لە پاشایەک هەبووبێت و لە رووی دەسەڵاتەوە یەکسان بووبن؟ یان لە سیستێمی فرە پاشایەتیدا جۆرێک لە پەیکەری هەرەمی دەسەڵات هەبوو بێت؟ واتە لە یەک کاتدا چەند پاشایەک هەبووبێت، بەڵام جیاوازی لە ئاستی دەسەڵاتیاندا هەبووبێت. بەدەربڕینێکی تر پاشای یەکەم و پاشای دووەم و پاشای سێیەم و…تاد هەبووبێت، کە ئەمەش مانای ئەوەیە کە دابەشکردنی دەسەڵات هەبووبێت بەڵام بە ئاستی جیاواز. لە راستیدا ئەگەر ریزبەندی لە فرە پاشایەتیدا هەبووبێت، ئەوا مانای وایە کەسی یەکەم لە لوتکەی هەرەمی دەسەڵاتی میدیادا بووەو ئەوانی دوای ئەوە هەریەکە بەڕیژەیەک دەسەڵاتی هەبووە، کە ئەویش یان کەسی یەکەم ئەو دەسەڵاتەی پێداون و هەریەکە بە گوێرەی پێگەکەی، یان لە بنەڕەتەوە یاساو رێسایەک هەبووە بۆ دیاریکردنی دەسەڵاتی هەر پاشایەک. بەڵام لە رووی لێکدانەوەوە پەیوەست بەوەی کە دەوڵەتی میدیا لە فیدراسیۆنی خێڵەکان پێکهاتووەو وەکو لە سەرچاوەکاندا هاتووە، حەوت خێڵی سەرەکی لەو فیدراسیۆنەدا بەشداربوون. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە مەبەست لە فرە پاشایی ئەوەیە کە هەر سەرخێڵەو پێگەی پاشای هەبووە. بەڵام پرسیاری ئەوە سەرهەڵدەدات کە ئایا هەمووان لە دەسەڵات و پێگەو بڕیاردا یەکسان بوون و هەریەکە لای خۆیەوە توانیوێتی بە ئارەزووی خۆیی و بێ گەڕانەوە بۆ ئەوانی تر بڕیار بدات، یان بڕیاردان بەڕاوێژو رازیبوونی هەموویان بووە یان با دەنگی زۆرینەیان؟
بەهەرحاڵ سەرباری ئەوەی کە توێژەرانی بواری میدیاناسی باس لەوە دەکەن کە دەوڵەتی میدیا دەوڵەتی فرە پاشایەتی بووە، بەڵام هەر ئەو توێژەرانە لەهەر کاتەو تەنیا ناوی پاشایەک دەهێنن، هەرچەندە باسی ئەوەش دەکەن کە ماوەی فەرمانرەوایی پاشاکانی میدیا دیاریکراوبووە. ئەمەش بەلای ئەو لێکدانەوەیەماندا دەبات کە هەر سەرۆک خێڵێکی ئەو فیدراسیۆنە خێڵایەتیەی کە دەوڵەتی میدیای لێ پێکهاتووە، ماوەی چەند ساڵێکی دیاریکراو بووبێتە پاشای میدیا. بێگومان سەرباری ئەوەی کە میدیا لەبەرئەوەی نووسینی نەبووە، خۆی مێژووی خۆیی نەنووسیووەتەوەو بێجگە لەوەی لە مێژووی دراوسێکانیدا وەکو ئاشوورو بابل و یۆنان، ناوی میدیاو شەڕوشۆرەکانی هاتووە، لە کۆندا مێژووی میدیا بە سەربەخۆیی نەنووسراوەتەوە، بەڵکو مێژووی میدیا لە سەردەمی نوێدا نووسراوەتەوە. پێدەچێت بەشێک لەو خاسێتانەی کە دراونەتە پاڵ میدیا وەکو خەڵکی ئازادو دیموکراسی و هەروەها دانانی میدیا بە ئاریی و بە زەردەشتی ناسینی میدیا، لە لایەک دەرئەنجامی ئەوەیە کە مێژووی میدیا خەڵکی ترو لە دەرەوەرا نووسیوویانەتەوەو لەبری پشتبەستن بە بەڵگەو فاکت، لەسەر بنەمای خەیاڵ ئەوە دروستبووە.
سەرچاوە دێرینەکانی مێژووی ناوچەکە کە ناوی میدیایان تێادا هاتووە، پێداگری لەسەر فیدراسیۆنی خێڵەکانی میدیا و نەبوونی سیستێمی کۆیلایەتی لە دەوڵەتی میدیادا دەکەن و ئایینی زەردەشتیش وەکو ئایینی پارسەکان باس دەکەن کە لە دوای روخاندنی دەوڵەتی میدیا لە لایەن فارسەکانی دروستکەری دەوڵەتی هەخامەنشیەوە، ئایینی زەردەشتی بووەتە ئایینی خەڵک و لەسەردەمی ساسانیەکانیشدا کراوەتە ئایینی رەسمی دەوڵەت. ئاشکرایشە کاتێ ئایین دەبێتە ئایینی دەوڵەت، یان ئایین و دەوڵەت دەبنە یەک، ئەوا دەسەڵاتی دەوڵەت رەوایەتی لە ئایین وەردەگرێت بۆئەوەی پاشا دەسەڵاتی رەهای خودای هەبێت و پاشا وای نیشان دەدات ئەو هەموو دەسەڵاتێکی لە لایەن خوداوە پێبەخشراوەو ئەو نوێنەری خودایەو هەر کارێک ئەنجام دەدات ئەوە فەرمانی خودای لەسەرە. هەر دەوڵەتێک نوێنەرایەتی خودا بکات، چینی ئەرستۆکرات و پیاوانی ئایینی لە دەوروپشتی پاشاو سەرۆکی دەوڵەت کۆدەبنەوە. کۆبوونەوەی مۆغەکان و پیاوانی ئایینی لە دەوری کۆرشی هەخامەنشی و بانگەشەکردنیان بەوەی کە کۆرش دەسەڵاتی خواوەندی پێبەخشراوە نموونەیەکی ئاشکرای رۆڵی خراپ و دەسەڵاتپەرستیی ئایین و مۆغەکان و ئەرستۆکراتەکان بووە. لە کاتێکدا لە دەوڵەتی میدیادا شوێنی مۆغەکان و ئەرستۆکراتەکان لە دوای شوێنی جووتیاران و خەڵکەوە بووە. ئەمەش مانای ئەوەیە ئایین رۆڵ و کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر پاشاکانی میدیا نەبووە. ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت کە ئایین یان میتۆلۆژیا لە دەسەڵاتی دەوڵەتی میدیادا رۆڵ و کاریگەری لەسەر چەقی دەسەڵات لاواز بووە یان هەر نەبووەو بۆچوونی نزیک لە راستی ئەوەیە کە میدییەکان میترایی بوون کە ئایینی میترایی زیاتر لەوەی بنەماو خاسێتی میتۆلۆژیای هەبێت گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیەو گەوهەری ئەو گرێبەستە کۆمەڵایەتیەش جوتیاران و جەماوەری خەڵک تیایدا ئامادەن نەک پیاوانی ئایینی و چینی سەرەوە یان دەوڵەمەندو ئەرستۆکراتەکان. هەرچەندە عەبدوڵا ئوچ ئالان لە کتێبە دووبەرگیەکەیدا( لە دەوڵەتی راهیبی سۆمەرەوە بەرەو شارستانییەتی دیموکراسیانە) هەمان بۆچوونی مێژوونووسانی فارس و ئەو کەسانەی دووبارە کردۆتەوە کە پێیانوایە گۆتی و میدییەکان بە رەچەڵەک ئارین و گەلی ئێرانین و تەنانەت ئایینی زەردەشتی وەکو ئایینی میدییەکان باس دەکات. لەم رووەوە دەڵێت: گۆتیەکان گروپێکی دیکەی ئەتنیکی بە رەچەڵەک ئاریانەو بەشێوەیەکی زیاتر لە رۆژهەڵاتی سۆمەرییەکان لە بنارەکانی زنجیرە چیای زاکرۆس دەژیان(٣٢). هەروەها دەڵێت: ماوەیەکی کورت دوای ئۆرارتووەکان، ئەمجارە لە رۆژهەڵات وەکو بەردەوامی گۆتیەکان، فیدراسیۆنی عەشیرەتەکانی میدیای بە رەچەڵەک ئاریان رێککەوتن لەگەڵ بابلیەکان دەبەستن و لە ساڵی ٦٢٥ی پێش زاین ئیمپراتۆرێتی ئاشوری دەڕوخێنن. جارێکی دیکە بابل بۆ جاری دوایی باڵادەست دەبێت. فیدراسیۆنی سست و لاوازی میدیەکان بۆ خانەدانی هەخامەنشیەکانی بە ڕەچەڵەک ئاریان-پارس و تازە هەڵدەکشێن، رۆڵی دەربازبوون- پرد- دەبینێ. لە میانەی کودەتای کیرۆسی خوشکەزای پادشای میدیا” ئەستیاک” دەسەڵاتی سیاسی بۆ یەکەمین جار دەکەوێتە دەستی ئەرستۆکراتەکانی پارسەکان(٣٣). هەروەها ئاپۆ دەڵێت: شیمانەی مەزن ئەوەیە وڵاتی میدیا کە لەسەر بنەمای میراسی ئۆارتوو بەهێز دەبێت و ئاشووریەکان زەحمەتی زۆر دەبینن لەوەی بەسەریدا زاڵبن. لەم وڵاتەدا شێوازو رێچکەکانی رزگاربوون لەم دۆزەخە پێشدەکەوێت. هەربۆیە هەڵسەنگاندن و لە قەڵەمدانی گروپە میدیایەکان وەکو قەومێک کە لەوپەڕی قەزوێنی باکووری رۆژئاوای ئێرانەوە هاتوون، هەڵەی مەزن لەخۆدەگرێت. بەپێچەوانەوە میدییەکان سەربە گروپی ئاریان کە خاوەنی کەلتووری…هیلالی بەپیتە(٣٤). لەم وتانەی ئوچالاندا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە بە پێچەوانەی زۆرینەی ئەنترۆپۆلۆجیست و ئارکیۆلۆجیست و سەرچاوە ئاشووری و بابلیەکان و مێژوونووسانی دێرینەوە، گۆتی و میدییەکان دوور لە هیج گومانێک و بە رەهایی بە ئاریایی دادەنێت و بەوپێیە کوردیش وەکو نەوەی ئەوان دەبێتە ئاری و ئێرانی، کە ئەمەش زیاتر بۆچوونێکە لە چوارچێوەی روانینی ئۆرێنتالیزمدا سەرچاوەی گرتووەو بەڵگە مرۆڤناسی و رەچەڵەک ناسیەکان نەک بەوشێوە رەهایە پشتگیری ناکەن، بەڵکو بە گومانەوە لەو بۆچوونە دەڕوانن. هەروەها ئوچالان گۆتی و میدیا وەکو ئیتنیک یان قەوم- نەتەوە- ناودەبات کە ئەوەش بۆ ئەو قۆناغەی مێژوو تا ئەندازەیەکی تەواو نەشیاو و نادروستە چونکە بۆ ئەو مێژووە نەک بە چەمکی نوێ بەڵکو بە چەمکی کلاسیکیش بابەتی بوونی نەتەوە یان ئیتنیک لە ئارادا نەبووە. بە تایبەتی بۆ پێکهاتەی وەکو گۆتی و میدیا کە پێکهاتەی دەرەوەی نووسین بوون. بەهەرحاڵ ئەوەی چاوەڕوان دەکرا ئوچالان لەسەر بنیادی کۆمەڵایەتی لۆلۆ و گۆتی و بەتایبەتیش میدیا بیڵێت، ئەوەبوو کە باسی ئەوەی بکردایە ئایا لە کاتێکدا دەوڵەت و کۆمەڵگای سۆمەرو ئەکەدو بابلی و ئاشووری و یۆنانی و رۆمی و پارسی-هەخامەنشی و ساسانی و میسری- کۆمەڵگاو دەوڵەتی فیرعەونی- سیستێمی کۆیلایەتی بوون، ئایا سیستێمی دەوڵەت و کۆمەڵایەتی میدیا چۆن بووە؟ بە تایبەتی کە ئەوە ئاشکرایە دەوڵەتی میدیا لە فیدراسیۆنی خێڵایەتی پێکهاتووەو لێکدانی کۆمەڵگای خێڵایەتی و سیستێمی کۆیلایەتی لە رووی سرووشتی پێکهاتەی کۆمەڵایەتیەوە جیاوازن و پێکەوە کۆکردنەوەیان نائاساییە. بۆیە لێرەوە دەردەکەوێت هەروەک لە ناونیشانی کتێبەکەیشیدا دیارە، ئەوەی ئوچالان مەبەستیەتی گفتوگۆکردنی دەوڵەتی راهیبی سۆمەریە کە ئەو وەکو نموونەیەکی باڵای دەوڵەت سەیری دەکات و میسۆپۆتامیا وەکو زەمینەی ئەو دەوڵەتە و شارستانێتیەکەی و دەرکەوتنی نووسین تیایدا بە بایەخەوە وەردەگرێت و دەشێ لە پشتی ئەم ئاخاوتنانەشەوە ئومێد یان خواستی پێکهێنانی دەوڵەتی لەوجۆرە بەڵام دیموکراسی سەردەمیانە هەبێت، وەکو جێگرەوەی دەوڵەتی نەتەوە کە دەشێ ئەوەش وەکو کۆنفیدراسیۆنی رۆژهەڵاتی ناوەراست یان دەوڵەتێکی دیموکراسی فرە ئیتنیکی سەردەمیانە ناوببرێت، کە ئەویش دەوڵەتی فرە ئیتنیک یان ئیتنیکە جیاوزەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت. رەنگە بڕوابوون بەم بۆچوونە، یان لایەنگری بۆ تێزێکی لەمجۆرە هۆکاربێت بۆ ئەوەی کە ئۆجالان لەم کتێبە دوو بەرگیەدا کە باسی قۆناغە گرنگەکانی مێژووی دێرینی میسۆپۆتامیاو ناوچەکە دەکات، هێندە لەسەر باپیرانی کورد واتە گۆتی و لۆلۆو کاردۆخی و مید و تەنانەت میتانی و کاشی و هۆری سۆباری نەوەستاوەو بایەخێکی ئەوتۆی پێنەداون و راستەوخۆ وەکو بەشێکی ئاریایی و ئێرانی ناوی بردوون و بێ هیچ ئاماژە کردنێکیش بۆ سەرچاوە مێژوویی و رەچەڵەکناسی و پاشماوەناسیەکان زانیارییەکانی خستووەتە ڕوو. لە کاتێکدا هەر جیاوازیەک لە تێروانینی ئەودا وەکو سەرکردەیەکی دیاری کورد، بۆ تێڕوانینی باوی هەخامەنشی و ساسانیەکان و ئەو میدیاناس و کوردناسانە دەشیا گرنگیەکی زۆری هەبووایە، کە زیاتر پاڵنەری ئۆرێنتالیزم لە پشتی بۆچوونەکانیانەوە بووەو رەنگە رزگارکردنی کۆمەڵێک لە جولەکاکان لە بابل لە لایەن کۆرشەوە، رۆڵی هەبووبێت لە زیاتر گەورەکردنی کۆرش و پێگەی پارس یان هەخامەنشی و پاشانیش ساسانیەکاندا، لەسەر حسابی فەرامۆشکردن و بەبەرنامەو بە هوشیارییەوە پشتگوێخستن و وهەوڵدان بۆ ونکردنی ناوو پێگەی میدییەکان.
بەهەرحاڵ لە پشتی ئەم بۆچوونەی سەرەوە، من لە نێو ئاخاوتنی ئوچالاندا لەسەر ئەو قۆناغە مێژوویە، چاوەڕوانی ئەوەم دەکرد کە ئەو لەبەرئەوەی پاشخانێکی ماکیسیزمی هەیە، بە گوێرەی کۆمەڵگای میدیاو دەوڵەتی میدیا، باسی ئەوەی بکردایە، لەبەرئەوەی کە کۆمەڵگاو دەوڵەتی میدیا، سیستێمی کۆیلایەتی نەبووە، بەوپێیە سیستێمی ئابووری کۆیلایەتی تیایدا پێکنەهاتووەو بەدوای ئەویشدا کۆمەڵگای فیودیالی و سیستێمی فیودیالی بەتایبەتی لە رووی کۆمەڵایەتی و ئابووریەوە بەشێوەیەکی ئاسایی پێکنەهاتووەو لە بری ئەوە کۆمەڵگای شوانکارەو خێڵایەتیەکی تایبەت پێکهاتووە، کە پێناچێت بووبێتە سیستێمیکی کۆمەڵایەتی و سیستێمیکی ئابووری و پەیوەندی بەرهەمهێنانی خاوەنی شوناسی تیادا دروست بووبێت. هەربۆیە لە بری دەوڵەتی فیودیالی، دەوڵەتی فیدراسیۆنی خێڵایەتی یان خێڵەکان پێکهاتووەو ئەوەی جێگای سەرنجیشە ئەوەیە کە ئەم دەوڵەتە وەکو پێشتر ئاماژەمان بۆ کرد دەوڵەتی تاکە پاشا نەبووە، بەڵکو دەوڵەتێکی فرە پاشایەتی بووەو خاڵێکی لەوەش زیاتر جێگای سەرنج ئەوەیە کە ئەم دەوڵەتە دژی خانەدان و ئەرستۆکراتەکان بووەو گوایە دەوڵەتێک بووە پشتگیری جوتیاران و ئاستی خوارەوەی کۆمەڵگای کردووە. ئەگەر ئەم بۆچوونانە راستبن، ئەوا دەردەکەوێت چارەنووسی دەوڵەتی میدیاو نەمانەوەی بۆ ماوەی زۆر درێژ پەیوەندی بە بونیادی دەولەتەکەو نەریتی مامەڵەکردنی ئەو دەسەلاتەوە هەبووە لەگەڵ پێکهاتەکانی کۆمەڵگاکەیدا. هەروەها بەجێنەهێشتنی مێژوویەکی تۆمارکراو و یەکلاکەرەوەی ئەوتۆ کە نە ئەوانی تر بتوانن بیکەن بەهی خۆیان، نە بتوانن کەلتورەکەی ببەن و پەردەپۆشی بکەن و بیشارنەوە، هەروەها بە سووک سەیری بکەن و ناوی ببەن و بەشایانی ئەوەی نەزانن تەنانەت تێکەڵاویشی ببن. کەلینی دەڵێت: هیج کەس هاوسەرگیری لەگەڵ کوردەکان نەکات ئەوان رەگەزی جنۆکەن، پەردەیان لەسەر هەڵگیراوە(٣٥) دیسان دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی سیستێمی دەوڵەتەکە. لەپشتی ئەم لێکدانەوانەوە من وای بۆدەچم جیاوازی دەوڵەتی میدیا لە دەوڵەتانی سۆمەرو ئەکەد و بابلی و ئاشووری و پارسی هەخامەنشی و ساسانی کە دەوڵەتی سیستێمی کۆیلایەتی بوون، نەک خاڵی بەهێز نیە بۆ دەوڵەتی میدیا، بەڵکو خاڵی لاوازەو هۆکاری زوو لە ناوچوونی دەوڵەتەکەو جێهێشتنی ئاسەوارو کاریگەری نەرێنیشە لەسەر کورد لە قۆناغەکانی دواتردا لە کاتێکدا کە زۆرینەی کورد بە تایبەتی ناسیونالیستی کوردی خۆی بە نەوەی میدیا دەزانێت، هەرچەندە بەڵگەی پیویستیش بۆ سەلماندنی تەواوەتی ئەوە لە ئارادا نەبێت کە بیسەلمینێت کورد نەوەی میدیایە.
ئیستا دەشێ وا لێکبدرێتەوە، مادەم بە تەنیا دەوڵەت و کۆمەڵگای میدیا لە رووی سیستێمی کۆیلایەتیەوە لە دەوڵەت و کۆمەڵگاکانی پێش خۆی و هاوچەرخی خۆی و دوای خۆیشی جیاوزبووە لەو رووەوە کە ئەوانی تر سیستێمێکی کۆیلایەتیان هەبووەو ئەم نەیبووە، مانای وایە دەشێ لە بنەڕەتداو لەو قۆناغی بنیادنانەدا شێواندنێک لە بنیادی سروشتی کۆمەڵگای میدیادا هەبووبێت و ئەو کاریگەرییەش گواسترابێتەوە بۆ قۆناغەکانی دواترو جێکەوت و ئاسەواری کاریگەرییەکانیشی بە کۆمەڵگای نەوەی میدییەکانەوە دیارو ئاشکربووبێت. ئەگەر بتوانرێت دەرئەنجامی ئەم لێکدانەوەیە بە هۆکاری لەنێوچوونی دەوڵەتی میدیا دابنرێت و ئەوەش بە بەڵگەی زیاتر بسەلمێنرێت، ئەوا کوردی دواتر دەرکەوتوو لە هەمان جیۆگرافیای میدیادا وێنەیەکی هاوشیوەی میدیایە. لە کاتێکدا دەبینرێت تاکو ئێستاش مانەوەی کورد وەکو کۆمەڵگایەکی پەراوێزییەو لە دەرەوەی مێژووە، دەشێت بەشێک لە هۆکارەکانی ئەوەش بگەڕێتەوە بۆ ئەو ناسروشتیبوونە کە لە بنیادو شێوازی پەرەسەندنی کۆمەڵگای میدیادا هەبووەو هەمان ناسروشتی بوونیش لە پەرەسەندنی کۆمەڵگای کوردەواریدا لە دەرکەوتنی ئیتنۆسی کوردیەوە تاکو ئێستا بەردەوامەو کۆمەڵگای کوردی نە لە رابردوودا رەوتێکی سروشتی کردووەو نە ئێستاش رەوتێکی سروشتی پەرەسەندنی هەیە.
سەرچاوەکان:
1-ئۆ. ل. ڤیلچێڤسکی: نەژادی کورد، وەرگێڕانی رەشاد میران، هەولێر، دەزگای موکریان، چاپی دووەم، 2000، ل 119.
2- شێخ محەمەد مەردۆخ کوردستانی: مێژووی کوردو کوردستان، وەرگێڕانی زانەر محەمەد، هەولێر، 2011، ل 36.
3- ئۆ. ل. ڤیلچێڤسکی، نەژادی کورد، ل 107.
4- هەمان سەرچاوە، ل ل 107-108.
5- دیاکۆنۆف: مێژووی میدیا، وەرگێڕانی دکتۆر پێشەوا خالید، سلێمانی، 2021، ل 342،
6- هەمان سەرچاوە، ل ل 608-609.
7- هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل609.
8- هەمان سەرچاوەی پێشووتر، ل ل 612-613.
9- هەمان سەرچاوەی پێشووتر، ل 777.
-10هەمان سەرچاوەی پێشووتر، ل 778.
11- هەمان سەرچاوەی پێشووتر، ل ل 778-779.
12- هەمان سەرچاوەی پێشووتر، ل 802.
13- هەمان سەرچاوەی پێشووتر، ل ل 813-814.
14- کارل یاسبرس: سەرەتاو کۆتایی مێژوو، هەڵەبجە، کتێبخانەی هەژار موکریانی،2018، ل42. وەرگیراو لە زەکریا قادری: کوردناسی.
15- هەمان سەرچاوە، ل43.
16- هرتسفڵد، وەرگیراو لە زەکەریا قادری: کوردناسی، ل 209.
17- زەکەریا قادری، کوردناسی، ل 199.
18- هەمان سەرچاوە، ل 205.
19- دیاکۆنۆف: مێژووی میدیا، وەرگێڕانی دکتۆر پێشەوا خالید، سلێمانی، جەمال عیرفان، 2021، ل 223.
10- هەمان سەرچاوە، ل 225.
21- هەمان سەرچاوەی پێشووە، ل 248.
22- هەمان سەرچاوەی پێشوو تر، ل ل 331-332.
23- باسيلي نيكيتين: الكرد، ترجمة الدكتور نوري طالباني، 2007، ص 97.
24- محەمەد ئەمین زەکی: خولاسەیەکی تەئریخی کوردو کوردستان، جلدی دووەم، سلێمانی، دەزگای چاپ و پەخسی سەردەم، 2000، ل 11.
25- ئۆ. ل. ڤیلچێڤسکی: نەژادی کورد، وەرگێڕانی رەشاد میران، هەولیر. 2000، ل 161.
26- زەکەریای قادری: کوردناسی، ل 206.
27- ئیقرار عەلی یێف وەرگیراو لە زەکەریا قادری: کوردناسی، ل 214.
28- هەمان سەرچاوە، ل 214.
29- هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل ل 211-212.
30- عەتا قەرەداخی: ستراتیژو کەسێتی نەتەوەیی کورد، سلێمانی، 1998، ل 60.
31- زەکەریا قادری: کوردناسی، ل 206.
32- عەبدوڵا ئوچالان: لە دەوڵەتی راهیبی سۆمەرییەوە بەرەو شارستانێتی دیموکراسیانە، وەرگێڕانی لوقمان عەبدوڵا، بەرگی یەکەم، سلێمانی، چاپی دووەم، 2004، ل 75.
33- هەمان سەرچاوە، ل 76.
34- هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل ل 170-171.
35- محمد بن يعقوب الكليني: الكافي في الاصول والفروع، الجزء الخامس، القاهرة، 1982، ص 352.
