طلعت رضوان : پێوەری زانستییانە بۆ شوناسی کولتووری .

جیهاد محەمەد

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

بەشی دووەم

لە عەرەبیەوە : جیهاد موحەمەد

تەوەری : سکولاریزم ، دینی سیاسی‌و رەخنەی بیری دینی

دیسان ، لێکۆڵینەوەکانی( ئەلفا ئوماکوناری ) ی سەرۆک کۆماری مالی ساڵی ١٩٩٣دا لە سەر پێوەندییەکانی زمان‌و دین بە کولتوورو فۆلکلۆرەوە .

لە سەر مەسەلەی جیاوازیی زمان لە نێوان گەلانی جیهان‌دا دەڵێت : ((هەستیارترین مەسەلە لە کولتووردا مەسەلەی زمانە ، هەموو زمانێک لە جیهاندا نوێەرایەتیەکی جوانی رەفتارو کرداری هەرچ گەلێکە بۆ دەربڕینی ئەزموونە مرۆییەکانی خۆی‌و جیهان . بەڵام بە داخەوە زمان تا هەنووکە بووە بە ئامرازێکی هەژموونگەریی‌و پەرتکردن‌و ئاوێتەکردن . سەیر نییە ، کەمایەتییەکان زمان‌و قسەکردن بە زمانی دایک دەکەن بە یەکەم داواکاریی‌و یەکەم پێداگریی لە سەر دەکەن، داواکارییان بۆ فێربوون بە زمانی رەسەن‌و دایکیی خۆیانە لە قوتابخانەکان‌و راگەیاندنەکاندا . سیاسەتی دروست‌و روناکبیرانە ئەو سیاسەتەیە ، کە رێگەدەدات بە کەمایەتیەکان پارێزگاریی زمانی خۆیان بکەن‌و تا دەرفەتاین بۆ دروست بێت بۆ ئەوەی یەکبگرن لەگەڵ کۆمەڵگا گەورەکانداو شوناس‌‌و کولتووری خۆیان بە زمانی خۆیان دەربڕن . پێویستە لە قوتابخانەکاندا بە چەندین زمان خوێندن‌و فێربوون بکرێت ، بە تایبەتی زمانەکانی زۆرینەو کەمینە، بۆ ئەوەی بتوانن کولتووری خۆیانی پێ پێشبخەن‌و چێژی لێوەربگرن . ئەمە مەسەلەیەکی گرنگ‌و بە بایەخە بۆ سیستمی فێربوونی هەمە جۆریی کولتوورەکان، دەبێت کەمایەتیەکان پێگەیەکی تایبەتی‌و جیایان پیبدرێت لە سیستمی فێربوون‌و خوێندندا ، لە پێشیشیانەوە کولتووری نەتەوەیی ، کە هەموو دەوڵەتێک داواکارێتی . ئەم مەسەلە گرنگ‌و بە بایەخە مرۆییانە تا هەنوکە لە لایەن سیاسیەکانەوە بەرنگاردەبێتەوە ))(٤).

( کونور کروز ئوبریان ) دەنووسێت‌و دەڵێت دین (( بە زۆری بە پاساوی بابەتییانە یان پاساوی مەتریالانە داگیرکاریی دەکات . دین ئەوەندەی ململانێکان زیاترو تووندنتر دەکات ــ ئەگەر سیاسەتاویی بووبێت ــ ئەوەندە ئیسلام دروستناکات . نموونەش لە سەر ئەمانە زۆرن، وەک ململانێی نێوان هندۆسەکان‌و موسڵمانەکان لە وڵاتی هندا ، لە پاکستان‌و عێراق لە نێوان شیعەو سونەدا ، لە ئیرلندای سەرو لە نێوان پروتستانت‌و کاثولیک دا)) هەروەها (( لە کۆتاییەکانی سەدەی بیست دا سەلەفیە سیاسییە ئسوڵیەکان زۆر گەورە بوون‌و زیادیانکرد لە هەموو دینەکاندا . وەک یەکێک لە زاناکانی بەراوردکاریی دینەکان دەڵێت : تووندەڕەویی دینی تەنیا بەرامبەر بە خودی دین دابڕاوو کەمتەرخەم‌و کورتوکوێرو دەستوپێسپی نییە . رووبەڕووبوونەوەی ئەمڕۆ ‌ــ وەک رابردوو ــ جیاکاریی نێوان زۆرینەی بڕوادارە( ئاشتیخوازەکان ) و چالاکیەکانیانە ، لەگەڵ کەمینە تووندڕەوەکان ، ئەوانەی پاساو بۆ دوژمنکاریی‌و توندوتیژیی دەهێننەوە بە ناوی دین‌و بنەچەیی‌و بڕوای سیاسییەوە )). قسەکانی خۆی بەوە دواییدهێنێت (( لەگەڵ ئەوەی ئێمە هاوبەشیدەکەین لە یەک مەسەلەی مرۆیی دا ، ئەمە وامانلێناکات ببین بە یەک هۆزی جیهانی ، جۆرەکانی رەگەزی مرۆڤەکان رەگ دادەکوتن لەم هاوبەشییە مرۆییەدا ))(٥).

لێکۆڵەرو زانا ( کارلوس فوینتیس ) دەڵێت (( سەرسوڕهێنەرەکانی ئەم ئەستێرەیەی لە سەری دەژین زۆری ئەزموونەکانی‌و شارەزییەکانی‌و یادەوەرییەکانی‌و ئارەزووە جۆراوجۆرەکانیەتی . هەرچ هەوڵێک بۆ سەپاندنی سیاسەتێکی یەکگرتوو بە سەر ئەم جۆراوجۆرو رەنگاورەنگانەدا ، سەرەتایی کۆتاییە )) هەروەها (( چەندێتیی‌و جۆراوجۆرو رەنگاورەنگەکان خۆیان لە خۆیاندا مەبەست نیین ، بەڵکو دانپیانانیان بە جیاوازیەکانیاندا مەرجێکە بۆ دەستپێکردن بە دیالۆگ ، بۆ بونیادنانی یەکێتیەکی فراوان لە نێوان هەموو جیاوازیەکان‌دا. بێ گومانیش داننان بە جیاوازیەکان‌داو دیالۆگکردن لە نێوانیان‌دا رێچکەی سەرکەوتنی پێ دەدۆزرێتەوە بۆ هەموو تازەو تازەگەرییەکان‌و هاووڵاتی بوونی هاوشێوەو هاوبەش . ئامانجەکەش تەنیا کۆمەڵگەیەکی فرە کولتوور نییە، بەڵکو دەوڵەت‌و وڵاتێکی فرە کولتوور لە خۆگرە. دەوڵەت‌و وڵاتێک داننان بە فرە کولتووریەکەی‌دا نابێتە هۆکاری فەوتان‌و لە دەستدانی یەکێتیەکەی. شوناسە نەتەوەییە ئاشکراکان لە ژیاندا بە زەرورەت دادەنرێت . سەقامگیریی‌و ئاسایش‌و ئارامییەکی درێژخایەن لە ژیانی کۆمەڵگادا نایەتە بەرهەم بە زاڵبوون‌و سەپاندنی تایەفەگیریی‌و بنەچەگەری. مسۆگەرکردنی رێگەی سەرکەوتن لە نێوان بنەچەو تایەفە جۆراوجۆرەکاندا، دروستکردنی هەستیی یەک گەل‌و یەک کۆمەڵگای مەدەنی راوەستاوە لە سەر بەها هاوبەشەکانی نێوان هەموو تاک‌و رەگەزەکانی کۆمەڵگای نەتەوەیی. ئەم هەستە بە باشترین شێوە دێتە ئاراوە ئەگەر چەمکی گەل‌و کۆمەڵگا خۆی رزگاربکات لە هەرچ خوتووکەدانێک بۆ گشتگیریی بنەچەیی‌و سەپاندنی یەک رەگەزیی بەسەر گەل‌و کۆمەڵگادا(٦).

پێوەندی نێوان زانستی مرۆڤناسیی‌و فولکلۆر :

ئەو لێکۆڵینەوەو بەدواداچوون‌و بایەخپێدانانەی لە لای لێکۆڵەرەوانەوە لە سەر ئەدەبی میللی گەلانی جیاواز کراون زاناکانی زانستی مرۆڤناسی پشتی پیەدەبەستن‌و قسەی خۆیانی لە سەر دەکەن‌و وەک سەرچاوە وەریدەگرن. وایدەبینین، کە زانستی فۆلکلۆر جەختیکردوەتەوە لە سەر ئەوەی گەلان بە تەواوەتی جیاوازن لە داهێنانە کولتووریە نەتەوەییەکانیان‌ دا( وەک ، نووسین‌و ئەو بابەتانەی کە خاوەنەکانیان دیار نییە ، سەما ، گۆرانی‌ وتن لە کاتی کارکردندا، گۆرانی خۆشەویستی‌و دڵداریی‌و عاشقانە‌و هەروەها داهێنانە ماددیەکانی وەک پێکهێنان‌و دروستکردنیان لە قوڕو سیرامیک … هتد ) لە فەرهەنگی زانستی مرۆڤناسیدا زانستی فۆلکلۆر (( لە سەرەتادا بەکارهێنراوە بۆ لێکۆڵینەوە لە لایەنە کولتووریە دێهاتی‌و دێهاتنشینەکان . لە دواتردا ماناو لێکدانەوەکانی فراوان بووەو بووە بە ئاماژە بۆ کولتوورو کولتوورە لاوەکیەکان . زانستی فۆلکلۆر لێکۆڵینەوەش لە سەر مەعریفە نەریتیەکان‌و داب‌ونەریتە کۆمەڵایەتیەکان‌و کەلەپورو هونەر دەگرێتەوە، بۆ هەرچ کۆمەڵگایەکیش دەبێت بە روخسارو فاکتەرگەلێک لە نێوان تاکەکانی‌دا، وەک پیشەیەکی هاوبەش یان شوناسێکی یەک لە دوای یەکی نەوەکانی بنەماڵەو خێزانیی‌و گروپە کۆمەڵایەتیەکان. بۆیە لە سەر فۆلکلۆری کۆمەڵێک لە پیشەگەریی دیار، یان کۆمەڵ‌و گروپێکی دینیی دەتوانین قسەبکەین. ناوەڕۆکی فۆلکلۆر سروشتە گەیەنەرەکەی یان ئۆرگانییکەیەتی. بەری شارەزایی‌و لێکدانەوەکانی کەسە شارەزاکانە، کە لە نێوانیاندا کارلێکێکی کۆمەڵایەتی کۆیان دەکاتەوە. لەبەرئەوە زۆرێک لەو کەلەپورانە لەگەڵ ئەو زانیاریی‌و بەهاو مەعریفانەی، کە دامەزراوە فێرکارییە فەرمیەکان یان ئەو کولتوورەی لە دەستەبژێرو هاورێیانی بەربڵاوی پاک‌و پاراو فێربووەو هاتۆتە ئاراوە لە ململانێدا دەبێت. وەک تێبینیدەکرێت گەشەو پەرەسەندنە ئەرێنییە نوێکان لە شیکارییکردن‌و ڕاڤەکردنی داستان‌و ئەفسانەکان‌و هەروەها لە گۆڕەپانی زانستی زمانناسیی‌و مرۆڤناسییشدا چوونە پێشەوەیەکی گرنگی بە خۆیەوە بینیوە لە هاوبەشیکردن لە زانستی فۆلکلۆردا، بەو واتایەیی، کە لێکۆڵینەوەیە بۆ داهێنانی رێخستنی لێکدانەوەکان‌و دەربڕینەکان لە سەر واقیع. هەندێک لە توخمە فۆلکلۆریەکان بەو ئەندازەیە بە زەقیی دەردەکەوێت، کە دەبێت بە کەلەپورێکی رۆشنبیری زاڵ‌و سەرچاوەی نوێکردنەوەی هونەریی‌و کۆمەڵایەتی)) .
لە پەراوێزی ئەم زاناو لێکۆڵەرانەدا، سەرپەرشتیاری فەرهەنگیی أ. محمد الجوهری (( تۆماری هەندێک لە رای دیەکە دەکات لەسەر زانستی فۆلکلۆری، تێبینی ئەوە دەکات، کە هەندێک لە توخمەکانی کەلەپوری میللی لە ناو قەوارەی کۆمەڵایەتی‌دا لە سەرەڕاوە بۆ خوارەوە ئاراستە دەگرێت، ئەوەش لە ئەوروپادا دەرکەوتەیەکی ناسراوە بە هاتنە خوارەوەی کەلەپور لە چینە رۆشنبیرەکان‌و دەستەبژێرەکانەوە بۆ چینە نەخوێندەوارەکان‌و چینەکانی خوارەوەی گەل . لە کتێبەکەماندا(زانستی فۆلکلۆر) چەندین گەواهیمان دا بۆ سەلماندن‌و راستی ئەم گریمانەیەی کەلەپوریی گەلی میسری. بە روونی ئەوە سەلمێندرا کە کولتووری میللی بە سروشتە گەیەنرەکەیەوەو بە توانا داهێنەرەکەیەوە جیادەکرێتەوە))(٧) .
بۆ جەختکردنەوەش لە سەر ئەوەی، کە کەلەپوری میللی لە گەلێکەوە بۆ گەلێکی دیکە جیاوازە، د. عزة عزت بەراوردی کردوە لە نێوان نموونە میللیەکانی میسرو گەلانی دیەکەی عەرەبیدا(٨) .
تێبینی١:
لێرە بە دواوەی ئەم بابەتە قسە لە سەر خەسڵەتە جیاوازەکانی گەلی میسر دەکات ، بۆیە بە پێویستم نەزانی تەرجەمەی بکەم ، تەرجەمەکردنی هیچی وای زیاد نەدەکرد بۆ ناوەڕۆکی بابەتەکە … وەرگێر
تێبینی ٢:
سەرچاوەکان : بۆ بینین سەرچاوەکانی ئەم بابەتە دەتوانن لینکی عەرەبیەکە بکەنەوە ، کە کۆمەڵێک بابەت‌و سەرچاوەی زۆرە ــــ حوار موتەمەدن