خه‌بات جه‌زا : ئێمه‌و دیموکراسیه‌ت .
بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕاسه‌قینه‌ی بارو دۆخی دیموکراسیه‌ت له ئیستای کوردستانی باشور به‌تایبه‌تی وبه‌راوردکردن له نێوان فه‌لسه‌فه‌و دۆخی زه‌مینه‌ی جێبه‌جێکردنی به پێوه‌ری بنه‌ما سه‌ره‌کیه‌کانی دیموکراسی .
پێویسته وه‌ک سه‌ره‌تا پێناسه‌ی دیموکراسیه‌ت بکه‌ین و کوچکه‌و پایه‌کانی که له‌سه‌ری بنیات ئه‌نرێ بخه‌ینه به‌رده‌م خوێنه‌ر ..
دیموکراسیه‌ت وه‌ک زاراوه له دوو وشه‌ی یۆنانی پێک هاتووه ( دیمۆس ) مانای گه‌له ( کراتس) مانای ده‌سه‌ڵات به‌کۆی دوو وشه‌که ده‌بێت به ( ده‌سه‌ڵاتی گه‌ل )
به‌ڵام دیمۆکراسیه‌ت به مانا بڵاوه‌که‌ی ( به‌شداریکردنی گه‌له له‌فه‌رمانره‌وای و ئاگاداریکردنی جێبه‌جێکردنێ فه‌رمانه‌کان وڵێپرسینه‌وه له‌دوای گه‌یشتن به ئه‌نجامه‌کان .
هه‌روه‌ها له ڕوی بیرۆکه‌ی جێبه‌جێ کاریه‌وه مانای ( ڕێگه‌چاره‌یه بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ململانێکان له کۆمه‌ڵگایه‌کی ئاسایی سروشتی به ئاشتی له‌ڕیی چه‌ند بنه‌ماو ڕیبازێک که له‌سه‌ره‌تادا هه‌موو لایه‌نه‌کانی کۆمه‌ڵگا له‌سه‌ری رێده‌که‌ون ) که له نێوان بنه‌ماکاندا ده‌ساوده‌ست کردنی ده‌سه‌ڵات له‌ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ربه‌خۆو پاک و به‌دوای یه‌کا بۆ کاتێکی دیاری کراو .
دوای پێناسه‌کردنی دیموکراسیه‌ت پێویسته بنه‌ماکانی بێنینه به‌ر چاومان و به‌راوردێکی زانستی بێلایه‌ن بکه‌ین له نێوان بنه‌ماکان و کاردانه‌وه‌و دابه‌زاندنی له‌سه‌ر ژیانی ڕاسته‌قینه‌ی کۆمه‌ڵگاکه‌مان و ده‌ست نیشانکردنی که‌موکوڕیه‌کان هه‌تا خه‌ڵک هه‌ڵنه‌خڵه‌تی به قسه‌ی پانو پۆڕو فشه‌ڵ و وابزانێ ئه‌م بارو دۆخه‌ی ئیستا به‌هه‌شتی دیموکراسیه‌ته و به‌ره‌نگاری و دژایه‌تی نه‌فامانه‌ی دیموکراسیه‌ت بکات له کاتی به‌راوردکردنی فه‌لسه‌فه‌که به واقعی ئیستای کۆمه‌ڵگا چونکی زۆر له‌یه‌ک دوورن .
بنه‌ما سه‌ره‌کیه بژارده‌کانی دیموکراسیه‌ت به کورتی ئه‌مانه‌ی لای خواره‌وه‌ن
1- دان نان به بنه‌مای سه‌روه‌ری یاسا .
به مانای هیچ ده‌سه‌ڵاتێک له‌سه‌رو ده‌سه‌ڵاتی یاساوه نییه له ده‌وڵه‌تدا به‌هه‌موو خاوه‌ن فرمان و خه‌ڵکی ژێر ده‌سه‌ڵاته‌وه . ئه‌میش تاکه ڕێگه‌چاره‌یه بۆ ڕزگاربون له دیکتاتۆره‌کان و سه‌رفرازی بۆ خه‌ڵک و به‌ده‌ست هێنانی سه‌ربه‌خۆییه‌کانیان .
له‌کوردستان ته‌نها له‌کۆڕه‌کانا ناوی سه‌روه‌ری یاسا دێت ئه‌گین له بواری جێبه‌جێ کردنا زۆر دورین باشترین به‌ڵگه‌ش ئه‌وه‌یه هه‌تا ئه‌مڕۆ هه‌موو ده‌سه‌ڵاتداران پێشێلی له یاسا ده‌که‌ن و خۆیان له‌یاسا به به‌رزتر ده‌زانن .
2- دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی موئه‌سه‌سات
بنیاتنان له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ی که ده‌وڵه‌ت له چه‌ند موئه‌سه‌سه‌یه‌ک دروست بووه وهه‌ریه‌که‌یان سه‌ربه‌ستن له به‌ڕێوه‌بردنی ئیش و کاره‌کانیاندا و فه‌رمان ده‌رکردنیاندا و جیاو سه‌ربه‌خۆن له ده‌سه‌ڵاتی حکومه‌تی ناوه‌ند به پێی ده‌ستوور نه‌ک له‌سه‌ر بنه‌مای ویستی که‌سانی ده‌سه‌ڵاتدار .
له‌کوردستان هه‌تا ئه‌مڕۆش ده‌ستورێکی سه‌رده‌میانه‌مان نییه که هه‌موو پابه‌ندبین پێوه‌ی وژیانی سیاسی و یاسایی وکۆمه‌ڵایه‌تی و مه‌ودای ده‌سه‌ڵاته‌کان دیاری بکات بۆ هه‌موو لایه‌نه‌کان هه‌تا ده‌ستدرێژی نه‌کرێته سه‌ر ده‌سه‌ڵاته‌کانی به‌ره‌و خوار . له‌سه‌ر ئاستی به موئه‌سه‌سه‌بونیش زۆر له‌دواوه‌ین ئه‌گه‌ر ده‌ستمان پێ کردبێ .
3- سه‌ربه‌خۆیی دادگاکان و جیاکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌کان له‌یه‌کتر .
تاکه زامنی سه‌ره‌کی دیموکراسیه‌ت سه‌ربه‌خۆیی دادگاکانه و جیاکردنه‌وه‌ی سێ ده‌سه‌ڵاته‌که‌یه ( یاسادانان ، جێبه‌جێکردن ، دادگه‌ری ) به‌مه‌رجی ده‌رنه‌چون له‌ژێر یاسای ده‌ستوری ناوه‌ند بۆیه ڕێگه‌پێدراو نیه که هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌کان بدرێنه ده‌ست یه‌ک سه‌رۆک .
له کوردستان زیاتر له یه‌ک جه‌مسه‌ری ده‌سه‌ڵات هه‌یه‌و هه‌تا ئه‌مڕۆش دوو ئیداره‌یی و دوو وه‌زاره‌ت و پێشێلکردنی فه‌رمانی دادگاکان به‌رده‌وامه وته‌نانه‌ت دادوه‌ره‌کانیش پێش پۆسته‌کانیان هه‌ڵبژارده‌ی حیزبه‌کانی ده‌سه‌ڵاتن . ئیستاش له‌بواری جیاکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌کان هه‌نگاوی یه‌که‌م نراوه به‌ره‌و پێشه‌وه به‌ڵام وه‌ک پێویست نییه و هه‌رکاتێ هه‌نگاوه‌کان له‌به‌رژه‌وه‌ندی حیزبێک نه‌بێ ڕاده‌گیرێ و دوا ده‌خرێ .
4- دانپیانان به مافه‌کانی مرۆڤ و مافه سه‌ره‌کیه‌کانی
زامنکردنی مافی مرۆڤ سه‌ربه‌ستیه بنه‌ڕه‌تیه‌کانی به پێی ڕێکه‌وتن نامه جیهانێکان بنه‌مای سه‌ره‌کین بۆ دامه‌زراندنی کۆمه‌ڵگایه‌کی دیموکراسی له‌و مافانه‌ش . مافی بۆچون و ده‌ربڕین . سه‌ربه‌ستی ڕۆژنامه‌وانی . سه‌ربه‌ستی دروستکردنی پارته‌کان وکۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و نه‌قابه‌کان . فره‌حیزبی که یه‌کێکه له بنه‌ما سه‌ره‌کیه‌کانی ئایدیۆلۆجیای دیموکراسی . دامه‌زراوه‌کانی کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و نه‌قابه‌کانیش ڕۆلێکی گه‌وره‌یان هه‌یه له کۆمه‌ڵگا به وه‌رگرتنی هه‌ندێ له‌ده‌سه‌ڵاته‌کانی حکومه‌ت بۆ قۆرغ نه‌کردنی ده‌سه‌ڵاته‌کان له‌لای حکومه‌ت ..و به‌شداریکردنیان له به‌ڕێوه‌بردنی کۆمه‌ڵگا . ئه‌م دامه‌زراوو نه‌قابانه‌ش چاوی خه‌ڵکن بۆ ئاگاداری و چاودێری له کرداره‌کانی حکومه‌ت و لێپرسینه‌وه لێی به چاوی ڕه‌خنه‌لێگرتنێکی بنیاتنه‌ری زانستی نه‌ک ڕوخێنه‌ر و ساڕێژکردنی برینه‌کانی کۆمه‌ڵگا به‌هه‌مه‌ئاهه‌نگی هه‌موو .
له‌کوردستان . مافی مرۆڤ پێشێل کراوه له سه‌ره‌وه هه‌تا خواره‌وه ته‌نانه‌ت هه‌تا ئه‌مڕۆش ڕۆژنامه‌نوس له‌سه‌ر ڕاپۆرتێ یان نوسراوێ که له به‌رژه‌وه‌ندی حیزبه‌کانی ده‌سه‌ڵات نه‌بێ ده‌کوژرێ و نمونه‌شمان زۆره له‌و بابه‌ته و زۆریش له دامه‌زراوه‌کانی کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی به‌شێکن له پێکهاته‌کانی حیزبی ده‌سه‌ڵات به نه‌قابه‌کانیشه‌وه که زۆر بێده‌سه‌ڵاتن و ته‌نها بونیان بۆ ده‌مکوتکردنی هه‌ندێ له ئه‌ندامانی حیزبه‌کانه به پێدانی پۆست تێیدا و پاره‌خستنه‌به‌رده‌ستیانه و هیچی تر .
5- پشت به‌ستن به بنه‌مای هه‌ڵبژاردنی گشتی
هه‌ڵبژاردنی گه‌ل بۆ کاندیده‌کانی زامنی ڕاسته‌قینه‌یه بۆ جێبه‌جێ کردنی دیموکراسیه‌ت و ده‌ست به‌ده‌ست کردنی حوکمڕانی له ڕێگای هه‌ڵبژاردنی پاکو بێ گه‌رد و له‌کاتی خۆیدا بو ماوه‌یه‌کی دیاریکراوی به‌رده‌وام که پێویسته ماوه‌که نه کورت بێ که نه‌توانرێ سیاسه‌ته‌کانی حیزبی ده‌سه‌ڵاتی تێدا جێبه‌جێ نه‌کرێ و ئه‌وه‌نده‌ش درێژ نه‌بێ که قۆرغی ده‌سه‌ڵاتی تێدابکرێ و ئیتر ڕێگه نه‌درێ به حیزبه‌کانی تر بۆ به‌شداریکردن له ده‌سه‌ڵات .
له‌کوردستان ئه‌وه‌ی ڕه‌چاو ده‌کرێ هه‌تا ئه‌مڕۆ هه‌ڵبژاردنێک نه‌کراوه بێگه‌ردبێ . به‌ڵام له هه‌موو دونیادا لێره‌و له‌وێ گه‌نده‌ڵی ده‌کرێ به‌ڵام به‌ڕێژه‌ی ئێمه نا . وپێویسته له سه‌ره‌تاکانی پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن لایه‌نێکی ده‌ره‌کی بێلایه‌ن سه‌رپه‌رشتی هه‌ڵبژاردنه‌کان بکات بۆ ده‌رکه‌وتنی ڕاستیه‌کان و نه‌هێشتنی ده‌سکاریکردن له ئه‌نجامه‌کانی . سه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‌ش گه‌ر لایه‌نێک له کوردستان بیباته‌وه له‌ده‌ره‌وه‌ی حیزبی ده‌سه‌ڵات ئه‌وان ده‌ستبه‌رداری ده‌سه‌ڵات نابن و به‌ساڵ دوای ده‌خه‌ن وکێشه دروست ده‌که‌ن ، بۆ نمونه‌ش پۆستی پارێزگاری سلێمانی دوای نزیک ساڵێک له‌بردنه‌وه ، ده‌سه‌ڵات قایل نه‌بون پۆسته‌که بده‌ن به کاندیدی براوه .
6- دابین کردنی که‌مترین داهات بۆ تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگا و ئاستی خۆراک و ته‌ندروستی و خوێنه‌واری و نیشته‌جێبون بۆ ژیانێکی ئاسایی له‌ڕێگه‌ی پابه‌ند بون به دانپیانانی یاساکانی مافی کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری له‌لایه‌ن حکومه‌ته‌وه به‌رامبه‌ر به گه‌ل .
له‌کوردستان . ئه‌م مافانه هێشتا دابین نه‌کراوه هه‌رچه‌نده هه‌ندێ هه‌نگاوی بۆنراوه به‌ڵام وه‌ک پێویست نین به‌رامبه‌ر به داهاتی وڵات و ته‌نها که‌مێک له به‌شه‌کانی خه‌ڵک سودمه‌ندن له‌م بنه‌ما دیموکراسیه له‌کاتێکدا خه‌ڵکێکی ده‌سه‌ڵاتدار زۆر زۆر له مافی خۆی زیاتری خواردووه له داهات .
7- به‌شداریکردنی کرێکار له یه‌که به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه به‌رهه‌م هێنه‌ره‌کان بۆ زامنکردنی به‌رهه‌مهێنان و قوڵکردنه‌وه‌ی بیرو ڕا له نێوان کرێکاران و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌کان بۆ به‌رده‌وام بونی به‌رهه‌م و گه‌شه‌پێدانی .
له‌کوردستان . ته‌نانه‌ت ئه‌و کارگانه‌ی پێش ڕاپه‌ڕینه مه‌زنه‌که به‌رهه‌میان هه‌بوو داخران و فرۆشران یان وه‌ستاون و هه‌مان به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌و کارگانه‌ی خۆمان هاورده ده‌کرێن ، باشترین نمونه کارگه‌ی جگه‌ره‌ی سلێمانیه ..کارگه‌ی شه‌کر …کارگه‌ی درومانی . کارگه‌ی چیمه‌نتۆی سه‌رچنار . وه هیچ کاتێک کرێکارێکی هه‌ژار بۆی نییه نزیکیش بکه‌وێته‌وه له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌که‌ی .
8- بنیاتنانی بیری تازه بۆ په‌ره‌پێدان ( ته‌نمییه ) له‌سه‌ر بنه‌مای په‌ره‌پێدانی کۆمه‌ڵگا به کۆمه‌ڵگا وه دابینکردنی پێداویستیه سه‌ره‌کیه‌کانی تاکه‌کان و دابه‌شکردنی یه‌کسانی داهاته‌کان به‌سه‌ر خه‌ڵکا .. به‌م کاره‌ش په‌ره‌پێدان و توانا ئابورێکان و یه‌کسانی کۆمه‌ڵایه‌تی و دیموکراتی سیاسی کۆده‌بنه‌وه له‌پێناو خزمه‌تی کۆمه‌ڵگاو سه‌پاندنی فه‌لسه‌فه‌که .
له‌کوردستان کۆمه‌ڵگا په‌ره‌ی سه‌ندووه به‌ڵام لای لایه‌نێک له خه‌ڵکانی ده‌سه‌ڵاتدار و لایه‌نێکی تر زۆر له دواوه‌ن وه‌ک باری ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و ڕۆشه‌نبیری …له‌بواری دابه‌شکردنی یه‌کسانی داهاته‌کان ئه‌وه خه‌وێکه خه‌ڵکانێکی زۆر خه‌وی پێوه ئه‌بینن و هه‌ندێکیش یاری به سامانی میله‌ت ده‌که‌ن ..یه‌کسانی کۆمه‌ڵایه‌تیش به‌دی نه‌هاتووه هه‌نی که‌س له ئاسمانن و هه‌ندێکیش له ژێرخان … دیموکراتیه سیاسێکانیش هه‌تا ئه‌مڕۆ کۆرپه‌یه و له‌سه‌ر سنگ ئه‌خشی وه‌ک کیسه‌ڵ به‌ره‌و پێش ئه‌چێ .
ئه‌م بنه‌ما سه‌ره‌کیانه‌ی ژماردمان دیموکراسیه‌ت له‌سه‌ری نه‌شو نما ده‌کات و پێوه‌رێتی ، به ڕوون کردنه‌وه‌ی ( ئه‌و بنه‌مایانه‌و زانیاریمان بۆ پێناسه‌ی دیموکراسی ) و به‌راورد کردنی به بارودۆخی ئیستای کوردستان ئه‌زانین که ئێمه‌ی کوردستان چه‌ند دورین له‌و فه‌لسه‌فه ده‌وڵه‌مه‌نه مێژوییه مرۆڤایه‌تیه‌وه‌و چی پێویسته بکرێ بۆ به‌ره‌و پێشچونی کۆمه‌ڵگاکه‌مان و هه‌مه ئاهه‌نگی گشت لایه‌نه‌کان له پێناو زه‌مینه‌سازی به‌خته‌وه‌ری تاکی کورد و کۆمه‌ڵگای کوردستانی له ژێر سایه‌ی به‌دیموکراسی بون و به‌هێزکردنی بۆنده‌کانی کۆمه‌ڵگا له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاته‌کان بۆ پشتگیریکردن له‌یه‌ک ، کاتی هه‌ڵکردنی ئاڵای مه‌زنی کوردستانی سه‌ربه‌خۆ .
