ڕەسوڵ بوسکێنی: كورد و نه‌فره‌تی جوگرافیا یامهۆڕی و ناكۆكی.
كورد نه‌ته‌وه‌یه‌كی ئازا و قاره‌مان و نه‌به‌رده، به‌درێژایی مێژوو دراوسێكانی به‌ئازا و شه‌ڕكه‌ر ناویان بردوون، ته‌نانه‌ت زۆربەی گه‌ڕیده و ڕۆژهه‌ڵاتناسه‌كانیش لەمەڕ ئازایی و قاره‌مانی و سوارچاكی، گه‌واهی ئه‌وه ده‌ده‌ن، كه كورد گه‌لێكی ئازا و شه‌ڕكه‌رن و سه‌ر بۆ هیچ كه‌س دانانه‌وێنن، شەرەفخانی بدلیسی دەربارەی ئاكاری كورد دەڵێت: كورد گه‌لێكی ئازا و قاره‌مانن و سه‌ر بۆ كه‌س ناچه‌مێنن، شكۆمه‌ندی نه‌فسیان به‌رزه و بۆ بژێوی ژیان ده‌ست له‌كه‌س پان ناكه‌نه‌وه، كورد ئه‌گه‌ر باری ئابووری خراپ بوو، پێی باشتره زوڵم له‌خه‌ڵك بكات، وه‌ك ئه‌وه‌ی ده‌ست له خه‌ڵك پان بكاته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه هه‌ر كات برسی بوو، ده‌ست ده‌داته چه‌كه‌كه‌ی و ده‌چێت به زۆر نان له‌خه‌ڵك ده‌ستێنێت، به‌ڵام به‌لایه‌وه شه‌رمه سواڵ بكات و ده‌ست له‌به‌ر خه‌ڵك پان بكاته‌وه، كوردەكان ئەگەر ئاكارێكی ناپەسندیان هەبێت، هەر ئەوەندە كەسیان سەر بۆ كەسیان ناچەمێنێت و بۆ یەكتر نایەنە بەركەمەند و هەروەك تاكە تاكە هەر كەسە بیر لەسەربەرزی خۆی دەكاتەوە، بەتێكڕایی بیر لەسەربڵندی تێكڕایی ناكەن و پشتی یەكتر ناگرن و نابنەیەك. دەربارەی ئەم ئاكارە نالەبارەیانەوە مامۆستا (مەلا سعدالدین) فێركاری سوڵتان مرادخانی عوسمانی بووە، لەناو مێژووە توركییەكەیدا كە بۆ عوسمانیانی داناوە، لەمەڕ كوردیشەوە دواوە، دەڵێت: هەموو كوردێك بۆ خۆی سەربەخۆیەكە و ئاڵای ملهوڕی و زۆرداری بەرزكردۆتەوە و لەناو ئەو شاخ و كێوانەدا بەسەربەستی دەژی، ئەگەر سەرنج بدەینە باری یەكدی گیری و هاوبیری و هاوكارییانەوە، تەنیا لەشادە و ئیمان هێناندا نەبێت، لەهیچ شتی تردا یەكناگرنەوە.
مرۆی كورد هه‌ر له‌و كاته‌وه‌ی خۆی ده‌ناسێت و هه‌ست به‌چاكه و خراپه ده‌كات، خۆی به‌مه‌زن ده‌زانێت، حه‌ز ده‌كات پێی بووترێت قاره‌مان و ئازا و شه‌ڕكه‌ر، هه‌ر ئه‌و هه‌سته‌شی وای لێ كردووه، له‌به‌رامبه‌ر نه‌یار و دوژمنه‌كه‌یدا چالاك و زه‌بر وه‌شێن بێت، ئه‌و هه‌سته‌ی وای كردووه زۆر له‌خۆی ڕازیه و خۆی زۆر پێ له‌تورك و عه‌ره‌ب و فارس باشتر و پیرۆز تربێت، له‌ئه‌نجامدا ئه‌وه ویستی ملهوڕی و توند و تیژی و شه‌ڕانگیزیه.
میر شه‌ره‌فخان و سه‌یدا ئه‌حمه‌دی خانی تاوانی یه‌ك نه‌گرتن و لێك دووریمان ده‌خه‌نه سه‌ر ملهوڕی و لاساری و ده‌مار ئه‌ستوریمان، په‌روه‌رده‌كرانی هه‌زار ساڵه‌مان ده‌‌و چاڵه‌ی خستوین و ئه‌وه‌ی پێ كردووین كه كردوویه، و چاوبه‌ستن و گزی كاری به‌دكار و ناله‌باران به‌و ده‌رده‌ی بردووین.ئه‌وه‌نده‌ی چڕی شاخ و چیا و كه‌ژ و زۆری خوڕی ڕووباره‌كانمان، وه‌ك ده‌ڵێن نه‌فره‌تی جوگرافیا بونه‌ته له‌مپه‌ر و به‌رگری به‌یه‌ك نه‌گه‌یشتن و تێك نه‌گه‌یشتنمان، سه‌د ئه‌وه‌نده و زیاتریش به‌ندوباوی پڕ ته‌فره‌و ژه‌هراوی برایانی ده‌م گه‌رم و ده‌سبڕ و ئاشنایه‌تی به‌دیمه‌ن جوان و بن شڕ، ئه‌و په‌نده‌یان پێ داوین و له‌و به‌ند و داوه‌دا شه‌ته‌ك دراوین و تائێستاش هه‌ر به‌دیلی و خاكه‌ساری ماوینه‌وه.
ئه‌و ڕه‌فتار و داب و نه‌ریتانه‌ی ئاماژه‌مان پێدان كۆمه‌ڵێك هۆكاری كۆمه‌ڵایه‌تی و سروشتی و جوگرافی هه‌ن كار له ڕه‌فتار و سروشت و دابوونه‌ریتی گه‌لان و ڕواڵه‌تی ژیانیان ده‌كه‌ن، گه‌لی كوردیش یه‌كێكه له‌و گه‌لانه، هه‌ڵكه‌وته‌ی نیشتمانه‌كه‌ی له‌نێوان دوژمنه ده‌ڵڕه‌ش و سه‌رخته‌كان ده‌وره دراوه، جگه‌له‌وه‌ش چیا به‌رزه‌كان و ده‌شته به‌رینه كان و دۆڵه قوڵه‌كان و ڕووبار و ڕێچكه دژواره‌كان و ئاوهه‌واكه‌ی وای كردووه وازی جه‌نگ و یاخی بوونیان هه‌بێت، توێژه‌رێك ئاماژه به‌وه ده‌كات سه‌ربه‌فڵان بوون (التبعیه) به‌كرده‌وه لای ژماره‌یه‌كی زۆر له خێڵه كوردییه‌كان نادۆزێته‌وه، شه‌ره‌فخان ئه‌م سیفه‌ته‌ی له واقیعدا به‌رجه‌سته‌كرد له كتێبه‌كه‌ی، بابه‌تی كتێبه‌كه‌ی تایبه‌تمه‌نده به ورده‌كاری ئه‌م ناكۆكی و ململانێیانه، شه‌ڕ ئه‌و مۆته‌كه‌یه‌ی وازی له مێژووی كورد نه‌هێناوه، به‌درێژایی چاخ و سه‌رده‌مه‌كان یه‌خه‌ی كوردی گرتووه و كه‌نه‌فت و ماڵوێرانی كردووه، تا ئه‌و ڕاده‌ی له‌به‌رامبه‌ردا وتراوه: (چۆن كورد و چیا له‌یه‌ك جیانابنه‌وه چه‌ك یان كوشتار و كوردیش له‌یه‌ك جیانابنه‌وه) هه‌ر ده‌بێ زۆر هۆكار و هۆ هه‌بن كۆبووبنه‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی وا بكه‌ن كورد وازو و ئاراسته‌ی به‌ره‌و كوشتار و جه‌نگی به‌رده‌وامه‌وه بێت، هۆكاری سیاسی و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ته‌ك هۆكاری ناوخۆیی هه‌روه‌ها سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تی به‌رامبه‌ر به‌كورد هۆیه‌ك بووه له هۆیه‌كان، هه‌موو ئه‌و هێزانه‌ی كوردستانیان داگیر كردووه، نیازیان پاك نه‌بووه، به‌رامبه‌ر به‌كورد ته‌نیا مه‌به‌ستیان هێنانه‌دی ئامانج و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان و بن پێ خستنی مافه‌كانی كورد بووه، له‌به‌ر ئه‌م هۆیه كوردان تێكۆشان و به‌چڕی وه‌ڵامی ئه‌م خاڵه‌یان داوه‌ته‌وه.
سه‌باره‌ت به‌جیاجیایی په‌رت و بڵاوی و یه‌ك نه‌گرتن، له‌نێو كوردا نه‌یاری و ناكۆكی و ڕاڕایی به‌توندی هه‌یه، عه‌مری ئاماژه به‌وه ده‌كات و ده‌ڵێت:” كوردان خه‌ڵكێكی زۆرن و له‌ژماره نایه‌ن، گه‌ر شمشێری ناكۆكی و شه‌ڕه‌نگێزی نه‌بووایه، كه‌به‌ئاگاكه‌یان ده‌یاندروێته‌وه و خه‌وتووه‌كه‌یان به‌ئاگادێنێت، وڵاتانیان داده‌گرت، وا باسیان ده‌كرێت، خاوه‌ن ڕای جیاجیا و یه‌ك ڕا و وشه‌نین، ئه‌م ناكۆكیه له‌نێوانیاندا شمشێرێكی له‌كالان ده‌رهاتووه و خوێنڕشتنی به‌رده‌وام و بێ سیسته‌می باو” هه‌تا شه‌رفخانیش ئه‌م سیفه‌ته‌ی له‌زۆر شوێندا دووپات كردۆته‌وه، له‌كتێبه نایابه‌‌كه‌ی(شه‌ره‌فنامه)دا ده‌ڵێت:” كورد له‌سه‌ر ناكۆكی و دووبه‌ره‌كی ئه‌فرێندراون، پشتی یه‌ك ناگرن و گوێڕایه‌ڵی یه‌كترنین، په‌یوه‌ستی یه‌كێتی و ڕێككه‌وتنیان نییه”، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ده‌قێك له‌مێژوونووسی توركی سه‌عده‌دین خواجه ده‌گوازێته‌وه، كه ئه‌م سیفه‌ته باس ده‌كات و ده‌ڵێت: “كورد خاوه‌ن ڕای سه‌ره‌ڕۆن، هه‌ریه‌كه‌یان هه‌ر بۆ خۆیه‌تی… له‌سه‌ر هیچ شت یه‌ك ڕانین، جگه‌له وشه‌ی شاده نه‌بێت)، فره‌زان ئیدریسی به‌دلیسی له‌م باره‌یه‌وه ده‌ڵێت: “ئه‌م میرانه ژماره‌یان زۆره، خۆویست و خۆخوازن، گوێ ڕایه‌ڵی یه‌كترنین”.
سه‌ره‌ڕای ملهوڕی و خۆخۆری كورد، سروشتی وڵاته‌كه‌ی، هۆكارێكی تر له‌نه‌فره‌تی جوگرافیا هه‌ڵكه‌وته‌ی نیشتمانی كورده، له‌نێوان زلهێزه‌كاندا، به‌درێژایی مێژوو خاكی كورد گۆڕه‌پانی شه‌ڕی نێوان زلهێزه‌كان بووه، شه‌ڕی گه‌وره‌ی نێوان فارس و عه‌ره‌به موسڵمانه‌كان له‌سه‌ر خاكی كورد بوو، شه‌ڕی دوور و درێژی فارس و ڕۆمه‌كان و ڕۆژئاوا له كۆندا مه‌یدانی جه‌نگه‌كه خاكی كوردستان بوو، ته‌نانه‌ت له‌شه‌ڕێكدا ئه‌سكه‌نده‌ری مه‌كدۆنی له‌سه‌رخاكی كورد كۆتایی به‌ده‌سه‌ڵاتی دارای پاشای فارس هێنا، گۆڕه‌پانی نێوان فارس و عوسمانیه‌كان بێگومان خاكی كوردستان بوو، ته‌نانه‌ت سوته‌مه‌نی ماكینه‌ی شه‌ڕه‌كانیش به لایه‌نی ماڵی و گیانی كورد ته‌واو ده‌بوو، هه‌ر ئه‌وه‌ش بووه هۆی له‌ت له‌تكردن و دابه‌ش كردنی خاكه‌كه‌ی.
هه‌موو ئه‌و جه‌نگه دوور و درێژانه گه‌لی كوردیان ماندووكرد و نه‌یتوانی بپه‌ڕژێته‌سه‌ر ئه‌وه‌ی بیر له داهاتووی خۆی و ڕزگاركردنی نیشتمانه‌كه‌ی بكاته‌وه، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش باڵاده‌ستی بێگانه وای كردووه هه‌میشه كه‌لتوری نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست و نه‌ریته‌خراپه‌كانی خۆیان له‌خیانه‌ت و درۆ و خه‌ڵه‌تاندن و بێ متمانه‌یی و داونانه‌وه بۆیه‌كتر به‌سه‌ر گه‌لی كوردا بسه‌پێنن، به‌شێك له‌ڕێگای ناچاری و به‌شێكشیی له ڕێگای ماڵ و سامان و ده‌م چه‌وركردن، توانیویانه هه‌ر زلهێزه‌ی به‌شێك له گه‌وره و سه‌ردارانی كورد بخاته لای خۆی و له‌كاتی شه‌ڕی خۆشیاندا كورده‌كان بكه‌ن به‌گژیه‌كتردا، ئیتر به‌درێژایی مێژوو دووباره بوونه‌وه‌ی ئه‌مه له‌سه‌ر ئه‌و باره ڕاهاتوون و به‌لایانه‌وه ئاساییه ململانێ و كه‌ڵه‌وه‌كێشی له‌گه‌ڵ یه‌كتربكه‌ن و له‌سه‌ر سفره‌و خوانی دوژمنه‌كانیان دابنیشن به‌شانازییه‌وه كێشه و شه‌ڕ و ململانێكانی نێوان خۆیان و یه‌كتر بۆ په‌سندی دوژمنه‌كانیان درێژه پێ بده‌ن، بێگومان هه‌تا له‌سه‌ر ئه‌و ئاكار و نه‌ریته خراپانه به‌رده‌وام بن، ئه‌م نه‌فره‌ته به‌رۆكیان به‌رنادا و له‌كۆڵیان نابێته‌وه، به‌ڵام ئایا تاكه‌ی كورد وه‌هاگا دێن و هێنده هزر و ئاوه‌ز په‌یداده‌كه‌ن، چیتر به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان و وڵاته‌كه‌یان نه‌كه‌ن به‌قوربانی ملهوڕی و ناكۆكی نێوان خۆیان بۆ به‌رژه‌وه‌ندی نه‌یار و دوژمنه‌كانیان.
