پێشڕەوی سەید برایمی: گەنجینەی تێڕم و تێرمکاری لەناو ئەدەبی کوردیدا گەلێک دێرینە/ بەشی دووەم.
وەڵامێکی دی بۆ دکتۆر سەروەر عەبدوڵا
لە بەشی یەکەمدا ئەو گرێ کۆرەی دکتۆر ناوی لێ نابوو ( گرێی لیکسیکۆنی) بۆمان کردەوەو بۆشمان شێکردەوە، کە لە بنەڕەتدا نەک گرێ کۆرە، بەلکو گرێیەکی ئاسایی و شلیش بووە. ئەو پەیڤانەی زەینەبخان، کە لە توێی دەقە شیعرەیەکانیدا بەکاری هێناون، دەمێکە بوونیان لە ناو فەهەنگی و وشەدانی کوردی دا هەبووە، هەندێکیان نزیکەی سێ سەد ساڵێک بەر لە دەقەکەی زینەب دا. لە بەشی دووەمیشدا بەهەمان رەوت و رێبازی لێکۆڵینەوە گرێی دووەمی دکتۆر ( گرێی تێڕمەکان) چارەسەر دەکەین و دەیکەینەوە.
دکتۆر نوسیویەتی: ( دەیان تێرمی زانستی و كۆمەڵایەتی جێگەی خۆیان بەزەقی لە نێو دەستەواژەكانی نێو تێكستەكاندا كردۆتەوە، لە ڕووی تێرمینۆڵۆگییەوە ئەوا ئەم حاڵەتە سەرنجراكێشە، زمانی شیعری هەر یەك لە تێكستەكانی ئەم دیوانە دوورە لە گەنجینەی بەرجەستەی تێرم و تێرمكاری ئەوساتەوەختەی تێكستەكان خۆیان خستۆتە ڕوو. مێژووی سەرهەڵدانی دەیان تێرمی نێو تێكستەكان لە لای زۆرانێكی زۆر كە لە چ كاتێك و لەكوێ و لە لایەن كێوە داندراوە تەنانەت لە كامە دۆخ و كامە كۆنتێكستدا و بۆ كامە هۆكار درووستبوونە، و هاوكات چۆن لە نێو ئەدەبی كوردیدا بڵاوبووەتەوە، زۆرینەی ئەم تێرمانەی وەك (هەوارگە١٩١) و(بەها ٢٢٥) و (ماف ١٩٥) و (ساڕێژ ١٩٥) و (جەستە ٢٠٦)، كە دەگەڕێنەوە بۆ ئەو هەوڵانەی لە كۆتایی پەنجا و شيست و حەفتا و سەرەتای هەشتاكانەوە سەریان هەڵداوە)
ناچارین زاراوە بەزاراوەی، ئەو دەڵێ ( تێرم)، ناوی هێناون سۆراغیان بکەین و بزانین : بە زەقی لە توێی دەقەکاندا ئاخندراون؟ ئایا ئەوانە دوورن لە گەنجینەی بەرجەستەی زاراوەو زاراوەسازی، وەک ئەو دەڵێ ( تێرم تێڕمکاری)؟ ئایا راستە ئەو زاراوانە لە کۆتایی پەنجاو شەستەکان و دواتر سەریان هەڵداوە؟
یەکەم : زاراوەی ( هەوارگە). هەژار لە هەنبانە بۆرینەدا هەوارگە بەو هاوواتایانە باس دەکا : وارگە، جێگەی ژیان لە کوێستان. مەردوخیش لە فەرهەنگەکەیدا نوسیویەتی، هەوارگە : هەۆبە، هەوار ( هاوینگە، ئۆبە)، کەواتە هەوارگە لە زمانی کوردیدا بەو شوێنە نیشتەجێبوونەی هاوینان دەڵێن، کە کۆچەران لە وەرزی گەرمادا تێیدا گوزەران دەکەن. دیارە کۆمەڵگەی کوردەواری لە دێر زەمانەوە کۆمەڵێکی کۆچەر بووە کوێستان و گەرمیانی کردووە، هەر لە دێر زەمانیشەوە زاراوەی هەوار ( هەوارگە)ی سازکردووەو بەکاری هێناوە. هەر وەک چۆن بۆ ( جێ ) دەڵێ ( جێگە). بۆ ( ڕێ) دەڵێ ( رێگە) هەروەها بۆ ( هەوار) یش گوتوویەتی ( هەوارگە). بێ بەڵگە چۆن دەفەرمووی (لە كۆتایی پەنجا و شيست و حەفتا و سەرەتای هەشتاكانەوە سەریان هەڵداوە ). سەرنج بدە زەینەب لە ساڵی ١٩٥٣ لە هۆنراوەی ( گوڵشەن) هەوارگەی لەو دەقەدا بەکارهێناوە، کە تۆ پێت وایە دواتر بۆیان داناوە:
گوڵشەن، هەوارگەی ئازیزان
پڕ لە بۆی
شەیدایی دەکا
دیوانی زەینەب، ل ١٩١
گوڵ و گوڵزاری کردۆتە هەوارگەی ئازیزان، ئایا ( هەوارگە) وەک تێڕمێك بە زەقی لە نێو دەستەواژەی نێو تێکستەکاندا جێی خۆی کردۆتەوە؟ بێگومان نا بە تایبەتی گەر ( هەوارگەی ئازیزان) بەراوردی بکەین لەگەڵ ( هەوارگەی لەیل)ی خانای قوبادی( ١٧٠٤ -١٧٧٨)، کە پێش نزیکەی دووسەدو پەنجا ساڵ بەر لە زەینەب، وەک دەستەواژەیەک دەریبڕیوە:
هەر ئێد خاستەرەن چەم بڕێزۆ سەیل
لافاوش بشۆ وە هەوارگەی لەیل
( هەوارگەی قەدیم) ی مەولەوی ( ١٨٠٦ – ١٨٨٢) لە دێڕە شیعرییەیدا مێژوویەکی سەدەو نیوێکی هەیە :
خەم وێنەی کەمان قامەت خەم بییەن
هەوارگەی قەدیم نە دەسش شییەن
ئەو هەوڵە تاکە کەسی و دەزگایییانەی بۆ زاراوە و زاراوەسازی، کە تۆ مێژوویەکەیان دەگەڕێنیەوە بۆ کۆتایی پەنجاکان تا هەشتاکانیش، ئەوەتا بەختیار زێوەر ( ١٩٠٨ – ١٩٥٢) لە ساڵی ١٩٤٢ واتە لەسەرەتای چلەکان بەکاری هێناوە. لە دەستەواژەیەکی تازەتر :
هەوارگە و دیمەنی جوانت
لە گەرمێن و لە کوێستانت
—————————
زەینەب ( تێڕم)ی ( بەها)ی١٩٦١ لە ساڵی لە هۆنراوەی ( ئازادی و ئازادی) بەکارهێناوە:
ئازادی دەبێ بەدەستی بێنین
بەگیانی خۆمان
نابێ ملکەچ بین بۆ بەهەدەردانی
ئازادی بەهایەکی پیرۆزە
دکتۆر پێی وایە تێرمی ( بەها) و ئەوانی دی دەبێ (لە کۆتایی پەنجاو شێست و ئەفتا و… ) سەریان هەڵدا بێ. نەخێر لەسەردەمی سێکوچکەی بابانەوە، وەک دەقێکی نووسراو سەری هەڵداوە، ئەوەتا یەكی لە کوچکەکان، کە ( سالم ١٨٠٠-١٨٦٦)ە، دەفەرمووێ :
لەڕووی غونچەی دەهانت گوڵ لە گوڵشەندا بەها ناکا
کە سککەی زەڕ زوهووری بوو ڕەواجی شەهڕەوا نابێ
ئیدی ئەوە حەریق (١٨٥٦ -١٩٠٩)
وەفای من بێ بەها بوو بۆ ڕەواجی مامەڵەی یاری
ڕەزام یارم کە ئەو داویە بە چینی فیتی بازاڕی
دوایی بێخود ( ١٨٧٩- ١٩٥٥)
لە هیچ لا بێ بەها نابێ سەدەف پەروەردەیی ئیخلاس
لە بەحری بێ پەیی میهر و وەفادا دوڕڕی یەکتا خۆم
ئەوجا پیرەمێردیش ( ١٨٦٧ – ١٩٥٠ )
دنیا داوێکە کەوتووینە ناوی
دینمان ئەخەینە بەها و پێناوی
پیرەمێرد ئەو شیعرەی لە ساڵی ١٩٣٧ داناوە. گەر کێشەکە ئەوە بێ زەینەب لە هۆنراوەیەکی ئازاد دا ( بەها) ی لەتوێی پەندێکدا بەکاری هێنابێ لە دەستەواژەیەکی نوێخوازیدا، چ گلەیی لێناکرێ، بەلکو دەکرێ ئیرەیی پێببەین، چۆن بە زەقی لەو کات و ساتەدا لە نێو دەستەواژەیەکی نێو تێکستێک جێگەی بۆ کردۆتەوە. ئازادی بە (بەها) چواندووە، بەڵام بەهایەکی پیرۆز، بۆیە ئافەرینی گەرەکە، بەڵام پێشتر دەبێ ئافەرین بۆ پیرەمێرد لێبدەین، چونکە بەهای بۆ ئاین داناوە.
بەهەشتی شێخ محەمەدی خاڵ لە فەرهەنگەکەی ( فەرهەنگی خاڵ. ل ٤٥) (بەها)ی نووسیوەو واتای : نرخی داوەتێ. ئەو فەرهەنگەی لە ١٩٦٠ چاپکردووە، بێگومان پێشتر ئامادە بووە خۆشی، وەک لە پێشەکییەکەیدا دەڵێ لە ١٩٣٥ دەستی پێکردووە. کەوتە ( بەها) وەک تێرم مێژووەکەی کۆنە.
لە ئەدەبی فارسیش زۆر دەمێکە بەکارهاتووە، بۆ نمونە : ناسری خەسرەو (١٠٠٤- ١٠٨٨ز ) شاعیرو فەیلەسوفی گەورەی فارسی زمان، دەکرێ بڵێین تێرمی ( بەها) پێش دە سەدە بەکارهێناوە. کاک دکتۆریش چاک دەزانێ سەرچاوەی ئەدەبیاتی کوردی ئەدەب و شیعری فارسییە:
به جوانی که بدادت چو طمع کرد بجانت
گرچه خوب است جوانیت گران است بهاش .
ناصرخسرو (دیوان چ تقوی ل 220).
ماف
زەینەب لە هۆنراوەی ( دڵی شێواو) لە ساڵی ١٩٥٤ ناوی ( ماف)ی هێناوە:
خودا رەقیبانمان بگرێ
چرای ماڵەکانیان بمرێ
ئێمەش
هەق و مافمان بدرێ
( ماف) یەکێکە لەو وشەگەلەی دکتۆر بەگومانەوە کۆمەڵێ پرسیارەوە دەیەوێ بڵێ : ( لە چ كاتێك و لەكوێ و لە لایەن كێوە داندراوە تەنانەت لە كامە دۆخ و كامە كۆنتێكستدا و بۆ كامە هۆكار درووستبوونە، و هاوكات چۆن لە نێو ئەدەبی كوردیدا بڵاوبووەتەوە). بۆ وەڵامی ئەو پرسیارانەت دەڵێم :
لە چ کاتێک : لە ساڵی ١٩٢٦. لە کوێ: لە ئاهەنگی کۆمەڵەی زانستی کوردان، لە سلێمانی. لە لایەن کێوە: لەلایەن شێخ نووری شێخ ساڵحەوە. لە کامە دۆخ : لە دۆخی بە پەتیکردنی زمانی کوردی
«زانستی»، مافی کیانی بە جەوهەری عموومەوە
بەسراوە بەم جەماعەتەوە، ڕۆژی هیممەتە
ئەو شیعرە بۆ ئاهەنگی کۆمەڵی زانستی کوردان لە سلێمانی هۆنراوەتەوە، ئەو کۆمەڵەیە لە ١٩٢٦ لە سلێمانی دامەزرا. گەر بەدحاڵییەک هەبێ لە وشەی ” ماف” لەم شیعرەدا، ئەوە پەنا دەبەینە بەر ( عەونی)
عوسمان عەونی (١٩١٤ – ١٩٩٢) شاعیر لە ساڵی١٩٣٧ لە کۆیە لە هۆنراوەی ئەی برادەران ناوی ( ماف) ی هێناوە:
ئازاد و سەربەخۆ بین، خاوەنی مافی خۆ بین
خەریکی جوست و جۆ بین، ڕوو کەینە بەختیاری
محەمەد ساڵ دیلان، لە ساڵی ١٩٥٣ لەسەر ماف دەدوێ لە دێڕە شیعرێکی کوردییەکی پەتی، کە دەبوایە د، سەروەرو مامۆستا سوداد یەخەیان بگرتبا و پێیان گوتبا : (هاوکاری و تێکۆشان و ماف) وەک زاراوە لەسەرەتای پەنجاکاندا !!!
بە هاوکاری و تێکۆشان
ئەگەینە مافی خۆمان
شاهۆ ( ١٨٨٢- ١٩٧١) لە شیعری (بمدەرێ ئیقرارە نابێ کورد وەها داوا بکا)، کە لە ساڵی ١٩٤٨ دایناوە. ئەویش جوامێرانە باسی ( ماف) دەکا:
کەی ئەمانە خاوەنی مافن لە ماڵی ئێمەدا
کوردی مەرد عەیبە تەمەللوت بۆ شتی ئاوا بکا
سەید کامیلی ئیمامی ( ١٩٠٣- ١٩٨٩) لە کتێبی ( شاری دڵ) هۆنراوەی ( هات بەهار) ئەویش پێش زەینەب بە چوار ساڵ ( ١٩٥٠) ناوی ( ماف) ی هێناوە:
بولبولە زاوا و گوڵ وەک بووک و دڵ هەروەک دەڵاڵ
دێ و دەچێ بۆیان، بەخۆڕایی، بەبێ ماف و بەها
دڵنیام ئەو دێرە شیعرەی بیکەس، کە ٣/١١/١٩٣٩ لە سلێمانی دایناوە، هی زەینەب با هەرایەکی گەورەی لەسەر دەکرا : لەوانەیە بیان گوتبا : دەچێتە عەقڵەوە لە سییەکاندا دەستەواژەی لەوجۆرە هەبوبێ ( مافی تۆ هەر لە کارایە)؟!
نان و مافی تۆ هەر لە کارایە
سەری بێ ڕۆژی لەژێر خاکایە
ساڕێژ :
دەکرێ بڵێین و رەواشە، کە زاراوەی ( ساڕێژ) وەکو ناوی کوڕان هەر ٤٠-٥٠ساڵێک بەر لە ئێستا هەبووبێ، بەڵام واتای ئەوە نادا، کە لە زمانی کوردیدا بەهەمان تەمەن تازە بێ، بەلکو زۆر کۆنە. ( تێڕم)ێک نییە نامۆ بێ لە فەرهەنگی کوردی، هەروەها لەناو کۆنتێکسەکاندا، وەک دکتۆر دەڵێ .
زەینەب (ساڕێژ) ی لە ١٩٥٤ داناوە لە نێو کۆتێکستێکی ئاسایی:
لە نێوان دین و ئیمانم
رەقیبی ئێمە نایەڵێ
دڵی شێواو
ساڕێژ بکەین
١٩٥٤
مەولەوی ( ١٨٠٦- ١٨٨٢) بە سارێش بەکاری هێناوە، دیارە پیتی (ش) بەپێی یاسای زمان و تایبەتمەندییەکانی زمانی کوردی دەبێت (أ) و بە پێچەوانەوەش. نمونە ( کوشتن. کوژتن . پێشڕەو، پێژڕەو). بۆیە ئاساییە لە شێوەزاری هەورامیدا ( سارێش) بگوترێ :
«با هەر ناسۆربۆ، زو نەبۆ ساڕیش»
حیلمی کاکەیی (١٨٨٢- ١٩٦٦ ) لە ٢٣/٦/١٩٥٣ دەڵێ:
ئەر زات موتڵەق نەدۆ فەرمانم
ساڕێژ نمەبۆ کۆنە زامانم
حەمدی (1876-1936)
نە ساڕێژی ئەکا ڕێشی دڵم وەک شانە نە تاری موو
«کە دادی یەئسی خۆمم بردە لا ئەم عارفە توند بوو
سابیری ١٨٨١-١٩٤٤
زامی دڵی سابیری ساڕێژ ئەبێ
گەر قەدەمێ ڕەنجە بکەی عەنقەریب
مەلا مارف کۆکەیی (1875-1945)
لە شەوقی نیشتمان و شوعلەی ئەستێرەی گەلاوێژە
برینی ڕووح و قەلب و قالبم فیلجوملە ساڕێژە
ئەحمەد موختار جاف (1896-1935)
تۆ بێ خودا دەسا وەرە ئەی نووری چاوەکەم
ساڕێژ کە زامی لەتلەتی جەرگە بڕاوەکەم
پیرەمێرد
دەستی بۆ کەڵکی خەڵک درێژ نەبێ
یاخوا برینی قەت ساڕێژ نەبێ
ئەگەر پێش ئەوەی کە دەچێتە خاک
خاک بی ئەبیتە مەردێکی بێ باک
ڕۆژنامەی ژین، ژمارە 624 لە 1941/04/17
فایەق زێوەر
بۆ هەموویان یارمەتێکی وا بدەین
جەرگیان ساڕێژ بکا وەک پەنسلین
سا بەقوربانی هەمووتان بم بەدڵ
ڕۆژی باربۆیانە با ڕوو سوور ببین
1946/08/19
سلێمانی
(1643-1702) بێسارانی
سا بە فیدات بام جە بەیداخان بۆ
با داخان ساڕێژ خەم پەی داخان بۆ
وەلی دێوانە (١٨٢٦- ١٨٨١)
فدای نەسیم بام عەتر شەم پێش بێ
ئەمشەو زامانم یەک یەک ساڕێژ بێ
لە کۆتایی ئەو ( تێڕم)ە ی دکتۆر پێی نامۆیە، کە زەینەب لەو سات و وەختەدا بەکارهێنابێ، بەیتێکی شوکری فەزڵی (١٨٨٢-١٩٢٦) دەهێنینە بەرچاوی خوێنەران، وا گریمان دەکەین، کە پێش کۆچی دوایی کردنی ١٩٢٦ بە چەند رۆژێک داینابێ. بەیتەکە بە شێکە لە شیعرێکی بەناوبانگی شوکری فەزڵی. لە کایە ئەدەبییەکاندا زۆریشی لەسەر نووسراوە، لەوەش گرنگترین، بەمەقامیش دەگوترێ، لەوانەیە کەم کەس هەبێ گوێی لێ نەبووبێ، مەگەر گوێی موزیکی یان حەزی لە مەقام گۆرانی کوردی نەبووبێ. لەو بەیتەدا ( ساڕێژ) دەزرنگێتەوە!
سەرەتای ئیش هەموو یەک بوونە، ئەویش نابێ هەتا
هەر برینێ کە لە دڵدا هەیە ساڕێژی نەکەی
جەستە ئەو تێڕمەیە! کە زەینەب لە سالێ ١٩٥٦ لە شیعرێکدا و لە نێو رەوتی دەقێکدا بەکاری هێناوە، ئەو ناجوری و ناسازییە کامەیە، کە دکتۆر بە رەوای نابینێ زەینەب وەکو شاعیرێک لە نێە دەقێکدا جێی بۆ بکاتەوە؟
خوێنەری ئازیز ئێوە سەرپشک بن لەبەراوردکرنی ئەو دەقەی زەینەب :
( لەم دونیایە لە جەستەی خۆتدا
زیندانی
لە جەستەی خۆتدا میوانی)
لەگەڵ ئەو دەقەی مەولەوی (١٨٠٦ – ١٨٨٢ )
بڵێسەی فیراق سۆچنان جەستەم
ناسۆرەن زامان گازی خەم بەستەم
ڕچاوی مێژووەکە مەکەن، چونکە بە لانی کەمەوە ( ٧٠) ساڵیان نێوانە!
لە شیعرێکی دیکەشدا دیسان مەولەوی دەفەرمووێ:
دەرمانی زامان دەردەکەی کاریم
هامڕازی ناڵەی شەوان بێداریم
ڕاحەتیی جەستەی مەینەت بارەکەم
تەسکینیی دڵەی پڕ جە خارەکەم
بێکەس ( ١٩٠٥- ١٩٤٨) لەنەورۆزری ساڵی ١٩٤٦ دا شیعرە بەناوبانگەکەی ( بیست و حەوت ساڵە ) لەگردی مامەیارە و لەبەردەم ئەدمۆنسی راوێژکاری ئینگلیز لە عێراق دا دەیخوێنێتەوە.
بیست و حەوت ساڵە بەبێ زیاد و کەم
ئەپاڕێمەوە. هەر هاوار ئەکەم
یاخوا کافریش نەبێ بە جەستەم
وێڵ و سەرگەردان بێ تین و خەستەم
هیچم پێ ناکرێ، دیل و دەست بەستەم
لە نەوەی ئێمە لە ناوەڕاستی شەستەکانەوە گوێمان بەو شیعرە زرنگاوەتەوە، سەرەتا لە قوتابخانەکان لە کۆیە ، کاتێ بەیانیان ریز دەبووین، دواتریش لە گۆڤارو رۆژنامە کوردییەکان، بە گۆرانی و مەقامیش زۆر گوتراوە. ماقوولە دکتۆر. هەرچەند دوو نەوە دوای ئێمەیە ئەم مەقام و شیعرەو ناوەڕۆکەکەی نەبیستبێ؟!
ئەحمەد بەگی کۆماسی ( ١٧٩٥ – ١٨٧٧)
با ڕەحمەت بەیۆ وەجەستەو حاڵم
ناڵەم جێت ویەرد تا کەی بناڵم
حەریق ( ١٨٥٦ – ١٩٠٩)
ئەر ڕەحمێ نەکەی وە جەستە و حاڵم
وە داغ عیسیان دەروون زووخاڵم
خانای قوبادی ( ١٧٠٤ – ١٧٧٨) ئەگەر هەیە بەر لە دووسەد ساڵ ( زاراوە، تێڕمی جەستە)ی بەکارهێنابێ، ئەگەر نا هیچ نەبێ ١٧٨ ساڵ پێش زەینەب، تا ئێستا کەسیش لێی نەکردۆتە هەڵڵا!!
من چون پەروانە پەرێ شەوق شەم
ژ هیجران یار مەسۆزۆ جەستەم
جگە لەوانە سەیدی ( ١٧٨٥ – ١٨٤٩)، بێسارانی (1643-1702)، دڵداری برای ( ١٩١٨-١٩٤٨)، عەبدوڵڵا بەگی میسباح دیوان ( ١٨٥٩- ١٩١٦) هەروەها نالی ( ١٨٠٠ – ١٨٧٧). هەندێکیان زاراوەکە وەک ( جەستە) هەندێکی دی وەک ( بەرجەستە) بەکارهێناوە سەرجەمیشیان گەڵێک پێش زەینەب.
نشوست
ئەوەی بەهار بڕەنجێنێ
خوای گەورە تووشی نوشست و
جەنگەڵی ریسوایی دەکا
زەینەب لە ١٩٥٣ نشوستی بەکاری هێناوە، بەڵام محەمەد ئەمین زەکی بەگ لە کتێبی خولاسەیەکی تەئریخی کوردو کوردستان، کە لە ١٩٣١ چاپ کراوە دەنووسێ : مەملەکەتی ئەیووبی، تووشی نشوستی و بێ‌هێزی بێ، ویستی ئیدارەی مەملەکەت بگرێتە ژێر دەسی خۆی و زاتەن ناڕێکیی برازاکانیشی بۆ ئەم مەقسەدە خدمەتی بوو.
دوای ئەویش پیرەمێرد لە ساڵی١٩٣٩ لە رۆژنامەی ژین بڵاوی کردۆتەوە
نوشست نایێنی لەگەڵ پیاو چاکا
کەچی ئەبینی کەس ڕووی تێ ناکا
ریسوایی لەگەڵ نشوست لەیەک شیعردا زەینەب ناوی هێناون، بەڵام ( ریسوایی) گەلێک کۆنتر بەکارهاتووە لە نشوست. بۆ نموونە نالی دەڵێ :
چونکە بێنی بێوەفایی و ناز و شۆخی لێ دەهات،
ناردییە بازاڕی ڕیسوایی کە بیدا شوست و شۆی
ئەوجا ئەدەب :
خۆت دەزانی وەک ئەدیب کەس بەندەگی پێ ناکرێ
وا بە ڕیسوایی لە ناو ئەم خەڵکە ئەفسانەی مەکە
بۆ ئەوەی درێژی نەکەینەوە ٠ ناری ، مەحوی، وەفایی، ئەحمەدی کۆر، حەمدی، موفتی پێنجوینی ، سافی هیرانی، فایەق زێوەر، شێخ نوری شێخ ساڵح، خادی،، پیرەمێرد، ویساڵی، سالم و حیلمی کاکەیی. زۆرم پێ سەیرە لە شیعرەکانی ئەو هەمووە شاعیرە، کە من لێیان گەڕاوم، کاکی دکتۆر یەکێکیانی بەدی نەکردبێ و ( ریسوا)ی بەرچاوی نەکەوتبێ؟!!
هەرچەند زۆر ماندووبووم بۆ ساغکردنەوەی ئەو ( وشەو زاراوانە)، چونکە گەڕانێکی زۆر بە وردی دەیویست و کاتێکی زۆری لە دەست دام، بەڵام خوا کاری دکتۆر بنووسێ، گەر ئەو بۆچوونانەی نەبا ، با هەندێ کەسیش بە پلار بڵێن ناڕەوان، من نەم دەتوانی ئەو زانیاریانەم هەبێ دەربارەی ئە وشەگەل و زاراوەگەلانە، ئەو دەق و دەستەواژانە، هەروەها رەوتەکانی دەق، کە دکتۆری پێی دەڵێ ( کۆنتێکست).
بۆیە توانای گەڕانی زۆرم نەماوە. لەبەر هەندێ ئاماژە تەنیا بە یەک یان دوو نمونە دەدەین؛
دابڕان
لە دابڕانت
بەهای نییە وجودم
زەینەب لە ١٩٥٤ بەمجۆرە ( دابڕان) ی خستۆتە نێو ئەو دەقە. سیفولقوزات ( ١٨٦٧ -١٩٤٥)یش بەم جۆرە بەلانی کەم بە دەساڵ بەر لە زەینەب
تا پێکەوە بوون هەموو برا بوون
کە لێک دابڕان، جەرگ بڕاو بوون
ژەندرمە
زەینەب لە ١٩٥٥ باکاری هێناوە
ئیبراهیم ئەحمەد ١٩٥٦ لە ژانی گەل (ئا ئێستا کە دانیشتبووین ژەندرمە کردی بە ژوورا و هەموومانی ڕاپێچ کرد بۆ گیراوخانە )ل٩٩ ئیبراهیم ئەحمەد، ژانی گەل ، دەزگای ئاراس، هەولێر،٢٠٠٨،
ساڵح دیلان لە ١٩٥٤
ژاندرمە و شمشێر و قلیچ
سەری گەیشتۆتە بن میچ
رەها
زەینەب لە ساڵی ١٩٦٠ دایناوە هۆنراوەی گەردوونی بێ ئێمە
جگە لە من
با لە یەکتر ڕەها بین
لەو شتانەی
بچووکمان دەکەنەوە
ئەحمەدی خانی لە مەم و زین
گەر وی بە ڤێ ڕەنگی مەم ڕەها کر
دەردی د دلێ مە وی دەوا کر
ئیبن ئەلحاج ( ١٧٠٠ – ١٧٧٠) لە کتێبی مەهدینامە
فەرزی عیشا ئەدا دەکا
ئەووەڵ ڕو بە حیجاز دەکا
چی بەندیە ڕەهای دەکا
جەواب دەگاتە کوفەتێ
ئەوجا خانای قوبادی (١٧٠٤ – ١٧٧٨) لە کتێبی سوڵتان ئیبراهیم و نۆشافەرین ، سالم ( ١٨٠٠- ١٨٦٦)،
میرزا غەفوور ( ١٨٧٠ – ١٩٣٨)، ئەحمەدی کۆر ( ١٧٧١ -١٨٥٦)، وەفایی ( ١٨٤٤ــــــ ١٩٠٢)، مەلای جزیری ( ١٥٧٠- ١٦٤٠)
هاونیشتمانی
زەینەب لە هۆنراوەی ( نیشتمان و رازی من) ١٩٦١ دەڵێ :
بە نەفرەت بن
هاونیشتمانی وا
ئیبراهیم ئەحمەد لە ژانی گەل ١٩٥٦ بەشی حەوتەم (لە کاتێکا کە گەلەکەمان لە شەڕی ژیان و مردنایە، ئافرەت و مناڵی بە دەست دوژمنەوە زاکەی دێت، هاونیشتمانی ئێمە دەستی لە ناز و نیعمەت و بەرگی چاک و خواردنی خۆش و خواردنەوە هەڵگرتووە )
عوسمان عوزێری لە ١٩٥٩
هەڤاڵانی خۆشەویست و هاونیشتمانیی بەڕێز
بیر و باوەڕ پتەوانەی نەبەزانەی باوەڕ بەڕێز
رەگەز
زەینەب لە هۆنراوەی ئازادی ( رەگەزی ئێمە) لە ١٩٦٢
هەژار لە ساڵی ١٩٤٨ ئەو شیعرەی داناوە
توخودا کاتێ کە ئازادیو سەند
ڕەگەزی خوێنمژەکانوو هەڵقەند
گۆران لە ١٩٥٠ هۆنراوەی لاوکی سوور بۆ کۆریای ئازا لە هەولێر داناوە
سەرەک، یا وەزیری دەر بێ،
بە خوێن لە ڕەگەزی پاک بێ،
ئەی نەتەوەی کۆریای نەبەز!
ئەی سی ملیۆن لە زەرد ڕەگەز!
عەللائەدین سجادی لە کتێبی مێژووی ئەدەبی کوردی ، کە لە ساڵی ١٩٥٢ چاپکراوە چەندین جار وشەی ( رەگەز)ی بەکارهێناوە
ئیبراهیم ئەحمەد لە ژانی گەل ١٩٥٦
محەمەد ساڵح دیلان لەسالێ ١٩٥٤ لە هۆنراوەی گواتیمالا رەگەزی بەکارهێناوە
پیرەمێرد لە رۆژنامەی ژین ژمارە ٥٥٩ و ١٦٣ رۆژی ٢٠ی ئاداری ١٩٣٩ ساڵی
ستایش
کوردستان گەشایەو بارزان شەوقی دایەوە
ستایشی خوا بکەن ئەم کوردە نەتوایەوە
زەینەب لە ١٩٥٨ ( ستایش)ی لە دەقێکی ئاسایی و سادەدا ناوی هێناوە
عەلائەدین سجادی لە مێژووی ئەدەبی کوردی ١٩٥٢، کاتێ باسی ( میسباح)ی شاعیر دەکا.
هەریەک لە ( شێخ رەزای تاڵەبانی ) و ( شەرەف خان بەدلیسی (1543-1603)لە شەرەفنامە) لە دەقێکی فارسیدا ( ستایش)یان بەکارهێناوە. لە کوردایەتی زەینەب لە دەقێکی کوردی ناونووسی کردووە.
ئاریا
لە ساڵی ١٩٣٥ زەینەب دەڵێ:
لە نەتەوەی ئاریاین
رووناکین بۆ شەوی ژین
محەمەد ئەمین زەکی بەگ (١٨٨٠ – ١٩٤٨) لە کتێبی خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان ١٩٣١ بڵاوکراوەتەوە بەڵام لە ساڵی ١٩١٩ دەستی بە نووسینی کردووە:
لافاوی موهاجرینی عونسوری «هیند و ئەورووپی» وەیا ئاریایی بۆ زاغرۆس و شەرقی و غەربی لە پاشدا (ڕەنگە لە ئیعتباری عەسری دەهەم و نۆیەمی پێش میلادەوە دەسی پێکردبێ).
هەرزەکار
ئێمە ئێمە منداڵین، منداڵی هەرزەکارین
ئەو نیو دێڕە لە هۆنراوەی ( منداڵین) زەینەب لە ١٩٤٠ دا دایناوە. پێم وایە جێی خۆی بە چاکی دەگرێ، گەر تەنها دوو نموونە بهێنینەوە، لە شیعری شاعیرانی دێرینی ئەدەبی کوردی.
ئەحمەدی خانی ( ١٦٥٠ – ١٧٠٧)
هوون نە ژ مسالێ زولفێ یارن
هوون هەردو فوزوول و هەرزەکارن
ئەحمەدی کۆر ( ١٧٧١ – ١٨٥٦)
هەرچی هەرزەکار و گێژ بێ، ڕەند و سەرکەش، خوێنڕێژ بێ
سەد کەڕەت ئەو عیشقی تیژ بێ، پێشی عام مەشهوور نەبێ
سەری ئێوە سەلامەت بێ ( هەرزەکار) لە شیعری موفتی پێنجوینی ( ١٨٨١ – ١٩٥٢)، پیرەمێرد ( ١٨٦٧ – ١٩٥٠)، لە بەیتی عەبدولڕەحمان پاشای بەبە بەرهەمی ئۆسکارمان ( ١٨٦٧ -١٩١٧) و مینە جاف ( ١٩١١ -١٩٦٥ )یش هەن.
هەڵقوڕین: لە هۆنراوەی پێشووی زەینەب ( منداڵین) وشەی ( هەڵقوڕین بە هەڵقوراندن) ناوی هاتووە. پیرەمێرد ( ١٨٦٧ – ١٩٥٠) هەمان وشەو بە هەمان واتا ( هەڵقوراند) ناوی هێناوە :
مڵچە مڵچ شیری هەڵقوڕاند
پوور تڵێخان کلکی پەڕاند
بۆ ( لێبوردەیی) ( ئاشتەوایی) و ( ململانێ) لێبوردە بن کە جارێ نەمتوانی وەڵامی گونجاو بدەمەوە. ئاشتەوایی لەگەڵمدا بپارێزن و راگرن تا هەندێ دەحەسێمەوە ئەوجا مشوری ئەوانیش دەخۆین، بۆیە پێویست ناکا ململانێ مان لەگەڵدا بکەن، باشترە دوای خەن تا ماوەیەکی دی.
ماویەتی
