سەرکۆ یونس: ڕۆژی جیهانی گەنجان و ئاهێک بۆ گەنجانی هەرێم.
نەتەوەیەکگرتووەکان، 12ی ئابی هەموو ساڵێکی بە ڕۆژی جیهانی گەنجان ناساندووەو ساڵانە لەم ڕۆژەدا بۆنە و ئیڤێنت و چالاکی سەبارەت بەکێشە و گرفتەکانی بەردەم گەنجان، ئەنجام دەدرێت.
گەنجان، شادەماری کۆمەڵگان و کۆڵەکەی سەرەکی گەشەپێدان و بەرەوپێشچوونى ئابوورى و کۆمەڵایەتى و سیاسی کۆمەڵگەن.
هەرچەندە تائێستا پێناسەیەکی گشتگیری نێودەوڵەتی بۆ توێژى گەنجان نییە، بەڵام نەتەوەیەکگرتووەکان بەمەبەستی ئامار پێناسەی گەنجان دەکات بە هەموو ئەوکەسانەی کە تەمەنیان لەنێوان (15-24) ساڵیدایە بەهەردوو ڕەگەزەوە، هەندێ پێناسەى تر هەیە، کەتەمەنى گەنجان تا 29 ساڵى ئەژماردەکرێن.
لە تایبەتمەندییەکانی ئەم توێژە، ووزەیەکی مرۆیی بەهێزى پڕ گروتینیان هەیە، لەگەڵ ئارەزووی خۆدەرخستن و گەڕان بەدوای زانیندا. هەروەها تەمەنى گەنجی قۆناغێکی گرنگی ژیانە، ئەم قۆناغە بە قۆناغی بونیادنانی کەسایەتی ئابوری و سیاسى و کۆمەڵایەتی دەناسرێت. قۆناغی پلاندانانە بۆ داهاتوو، لەو ژینگە ئابوری و کۆمەڵایەتی و سیاسیەی تێدا دەژین.
ئامارەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن، لەجیهاندا زیاتر لە (1.8) ملیار کوڕو کچی گەنج بوونیان هەیە، کەتەمەنیان لەنێوان (10-24) ساڵدا دەبن. لە ڕاستیدا ئەم ژمارەیە گەورەترین ژمارەی گەنجانە بەدرێژایی مێژووی جیهان. هەروەها لەکۆى 8 ملیارى دانیشتوانى گۆى زەوى ڕێژەى 25% تەمەنیان لەخوار 25 ساڵیدان.
لەڕاستیدا دۆسیەى گەنجان لەدۆسیە ستراتیژى و گرنگەکانە، پەیوەستە بەژیانى سەرجەم تاکەکانى کۆمەڵگاوە، کاریگەرى ڕاستەوخۆی بەداهاتووى هەر کۆمەڵگایەوە هەیە، لەبەرئەوە پێویست دەکات لەسەر خاوەن عەقڵ و خەمخۆران بەووردى لێکۆڵینەوە لەکێشەو داوا و ماف و ئاستەنگەکانى پێشەوەچوونی گەنجان بکەن و هەوڵى چارەسەرى بنەڕەتى و ڕیشەیى بدەن، چونکە تێکچوونى ژیانى گەنجان، لێکترازان و تێکچوونى کۆمەڵگاى بەدوادا دێت…
کێشە و گرفتەکانی بەردەم گەنجان
بەشێوەیەکی گشتی، ئەو کێشانەی ڕووبەڕوی گەنجان لە واقیعی کوردەواریدا بوونەتەوە، ئەمانەی خوارەوەن.
(بێکاری، هەژاری، نایەکسانى و نادادپەروەرى، ترس لەئایندەو لەژیانی دواڕۆژ، پەراوێزخستنی گەنجان بەوەی کەلەبەرچاو ناگیرێن لەکۆمەڵگادا و گوێ لەداوا و بۆچونیان و بیرورایان ناگیرێت لەکایەى سیاسى و ئابورییەکاندا بەرکەنار خراون. لێکترازانی خێزانی، دواکەوتنی هاوسەرگیری، شەڕو کێشەسیاسیەکان و ناکۆکى و دووبەرەکى ئایینى و مەزهەبى. هاتنەناوەوەی کلتورەجیاوازەکان و تێکەڵبوونى شارستانییەکان، هاوڕێی خراپ، هەستنەکردن بەگرنگى کات، کەمی پلانی نوێ بۆ ژیانی داهاتوو نەبوونی ئامانج لەلای گەنجان.
داتاى گەنجانى هەرێم:
گەنجانی تەمەن 15-29 ساڵ رێژەی 28%ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان پیکدەهێنن و ئەمەش 1ملیۆن و 727 هەزار و 903 کەس دەکات. ئەمە بێجگە لەوەی کە 35%ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان لە خوار تەمەنی 15 ساڵییەوەن کە 2 ملیۆن و 159هەزار و 879 کەس دەکات، بەم ئامارانەى سەرەوە دەردەکەوێت کەخۆشبەختانە دانیشتوانى هەرێم، کۆمەڵگایەکى گەنجە.
هەرێم و کێشەکانی گەنجان:
ئەوەی پەیوەندی بەڕەوش و گوزەرانى گەنجان لە هەرێمی کوردستاندا هەیە، بەداخەوە گەنجان بە بارودۆخێکی سەختی ئابووری و کۆمەڵایەتى و دەروونى و پەراوێزخستنى سیاسییدا گوزەر دەکەن، بێ هیوایی لە ئێستا و ترس ئایندەیان گەورەترین کێشەى گەنجانى هەرێمە، بە گشتى و جگە لە ڕێژەیەکى کەم زۆربەیان بەدەست بێکاری و نەبوونی هەلی کار و نەبوونی داهاتی تاکەکەسەوە دەناڵێنن. ئەگەرچی جیاوازییەکی ئەوتۆ نییە لە نێوان هەردوو ڕەگەزدا، بەڵام وا دەردەکەوێت تاڕادەیەک رەگەزی نێر لەڕەگەزى مێ، باشترو لەپێشتر بن، ئەوەش بەهۆى تایبەتمەندى کلتورى و کۆمەڵایەتى کوردەواریەوە. بەداخەوە دەرفەتەکانى کارکردن بۆ کچان لە بازارى کارى هەرێمدا لەوپەڕى لاوازیدایە، زۆربەى هێزو تواناى کچان بەشاراوەیى قەتیس دەبێت لەنێو خێزانەکاندا، بەشداریکردنى ڕەگەزى مێ لەتوێژى گەنجان لە کاروبارى ئابورى و سیاسیدا لەوپەڕى لاوازیدایە.
لەناو توێژی گەنجانی کوردەواریدا، ئەمرۆ خاوەن بڕوانامەکان زیاتر کڵۆڵتر و بێ هیواترن، چونکە بازاڕی کاری هەرێم سەرەڕای کەموکوڕیەکانی لەگەڵ ئەم توێژەدا ناگونجێن. خاوەن بڕوانامەکان ناگونجێن لەگەڵ ئەو دەرفەتە کەم ودەگمەنانەى کە بازاڕى کارى هەرێم دەیڕەخسێنێت، جگە لەجیاوازى پسپۆرییەکان، لاوازى کارامەیى و لێهاتوویى دەرچووان سیماى زۆربەى دەرچووانە، کە ئەوەش بەشێکی هۆکارەکەی بۆ نەگونجانی پڕۆگرامی خوێندنی زانکۆکان لەگەڵ بازاڕی ئەمڕۆییە، ئەوەی دیکە پەیوەستە بە خودی گەنجانەوە، هەگبەی زانستی و ئەکادیمیان لاوازەو زیاتر بە لای چالاکییە کەیفسازییەکانەوەن، بە بەراورد بە گەڕان بە دوای زانست و کەڵک وەرگرتن لە پیشەوەری و ئەزموونی ژیان.
لەلایەکى ترەوە، جیاوازییەکى لەرادەبەدەر لەنێوان توێژى گەنجاندا دروست بووە، ئەویش گەنجانێک کوڕو کچانى بەرپرسان و خواپێداوان و دەوڵەمەندانن، کەخاوەنى زۆربەى پێداویستییەکانى ژیانن و بگرە زیاتریش! ئۆتۆمۆبیل و شووقەو ڤێلا و گەشتى وڵاتان و کەفوسەفاى زیاد لەپێویست و… هتد. لەگەڵ زۆرینەیەکى گەنجان کەکورو کچانى خێزانە کەمدەرامەت و هەژارەکان و تەنانەت چینى ناوەندى کۆمەڵگاش دەگرێتەوە. کە لە زۆربەى مافە سەرەتایى و سەرەکییەکانى ژیان بێ بەشن، تواناى دارایى کەم و لاواز و نەبوونى هەلى کار و خزمەتگوزارییەکان و نەبوونى یەکەى نیشتەجێ بوون و دواکەوتن لەهاوسەرگیرى و… هتد.
شایانى باسە، لەناو چینى گەنجانى هەرێمدا، گەنجانى شاروشارۆچکە بچوک و دوورە دەستەکان و گەنجانى گوندنیشینانى هەرێم، لەخراپترین بارودۆخى ژیاندان.
بەداخەوە حکومەتى هەرێم لەئێستادا، هیچ جۆرە پاڵپشتییەکى داراییان نى یە بۆ توێژى گەنجان، هەرچەندە لەپێش ساڵانى قەیرانى داراییەوە جۆرێک لەهاوکارى و پاڵپشتى دارایى لەناو بودجەى گشتىدا هەبوو، وەک پێدانى پێشینەى هاوسەرگیرى و قەرزى بچوک بۆ پرۆژەى بچوک و هەندێ پاڵپشتى دارایى تر، بەڵام لەئێستادا وەستاوە.
لە کۆتاییدا، گرنگینەدانی بڕیاربەدەستان بە هەموو پێکهاتە و ڕەنگەکانیانەوە لە ڕەخساندنی هەلی کار بۆ گەنجان لە ئەنجامدا هەڵوێستی نەرێنی لە سەر ئینتیماى نیشتیمان و خاک و نەتەوە و خێزان و کۆمەڵگا سەرهەڵدەدات، دواتر ناڕازیبوون و تێکچوونى بارودۆخى سیاسى و ئابورى و کۆمەڵایەتى دروست دەبێت. بۆیە باشوایە گرنگیدان بەگەنج و هۆشیارکردنەوەی زیاتری گەنجان لەمەڕ کێشەکانیان، کاری لەپێشینەیان بێت و دۆزینەوەی هەلی کار و دەرفەتى یەکسانى بێ جیاوازى بخرێتـە کارو پلانى حکومەتەوە، واتە هەموو ئەو بابەتانەى پەیوەستن بەگەنجانەوە بخرێتە لیستی ئەو پلان و پرۆژانەى کەگرنگن بۆ گەشەپێدان و بەروەپێشچوونى کۆمەڵگاوە.
•ئابووریناس
